Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 83

Guð hefndarinnar
KIRKJAN Á ÞJÓÐVELDISÖLD
Þegar kristni barst til Islands breyttist hin foma hefndarhugsjón
ekki að neinu marki. Enníremur vom kirkjunnar menn fullgildir
þátttakendur í heíhdaraðgerðum. „Frekar en að reyna að útrýma
fæðardeilum höfðu klerkar á Islandi fljótlega aðlagað kirkjulegar
ábyrgð sína að ríkjandi siðferðisreglum samfélagsins."" Kirkjan
gagnrýndi ekki blóðhefnd heldur virtist hún skilja hefndarskylduna og
kallaði jafhvel eftir hefndinni. Prestar gengu sjálfir með vopn í það
minnsta langt fram á 12. öld og jafnvel lengur. Þeir lifðu og hrærðust í
hefðum fæðardeilna og vom jafnvel þátttakendur í þeim. Á seinni hluta
12. aldar urðu vígðir menn heldur milligöngumenn og gerðardómarar,
en þeir vom alltaf í hringiðu deilnanna. Hins vegar virðist hin íslenska
kirkja ekki hafa verið í beinni andstöðu við hefhdarhugsjónina og
fæðardeilur.
Kirkjan gagnrýndi ekki blóðhefnd
heldur virtist hún skilja
hefndarskylduna og kallaði jafnvel eftir
hefndinni.
Það vom einkum biskupar og ábótar sem tóku að sér að vera
gerðardómarar, sérstaklega þegar um var að ræða deilur valdamikilla
manna. Það þótti mikill heiður að ná fram sáttum í deilum. Biskupar
þóttu yfír aðra hafnir og því var oft leitað til þeirra og þannig gátu þeir
aukið heiður sinn. Heiður var þeim því jafh mikilvægur og annarra
ffamámanna í þjóðfélaginu. En reglum um fæðardeilur var áffam
ffamfylgt af almenningsálitinu og af venjum samfélagsins.™
En er þessi hegðun kirkjunnar manna svo undarleg? Kirkjunnar
menn vom aldir upp í þeim samfélögum sem þeir þjónuðu og við hefðir
þeirra. Það er því ekki við því að búast að þeir hefðu lagt sig í móti svo
fastheldum venjum þar sem þeir höfðu einnig hlutverki að gegna í
fæðardeilum. Bæði sem gerðardómarar og í gegnum skyldur þeirra við
ijölskyldur sínar. Ennfremur er líklegt að þeir hafi tekið fæðardeilumar
framyfir upplausn samfélagsins þar sem framkvæmdavald var ekki til
staðar. „Þrátt fyrir að kirkjan hafi haff alþjóðlegan mælikvarða á
hegðun sem meðlimir hennar áttu að lifa eftir, var raunvemleikinn fyrir
íslenska klerka sá að hin innlenda framkvæmd fæðardeilna fékk oft
forgang.""’1
Sverrir Jakobsson bendir á að hin erlenda hreyfing um Guðs frið
eða Pax Dei hafi einnig borist til íslands, þá sérstaklega eftir stofhun
biskupsstólsins í Niðarósi 1152. Með Guðs friði vildi kirkjan leggja
áherslu á grið þeirra sem hvorki bám vopn né börðust, kirkjunnar
menn, konur og börn.""’ En til þess að þessi guðsfriður væri virtur þurfti
fyrst að afvopna presta, þar sem grið þeirra byggðust á því að þeir væm
vopnlausir og þar með meinlausir.
Má því ætla að fyrir þann tíma hafi kirkjan skipt sér lítið af
blóðhefndum og hlutverki kirkjunnar manna í þeim? Kirkjan virtist
fyrst og fremst vilja ná tökum á sínu eigin fólki og slíta vígða menn frá
veraldlegum átökum og deilum. í bréfi sínu frá 1189 bannaði Klemens
III. páfi öllum klerkum og kennimönnum í Noregi að bera vopn. Þetta
sýnir þá stefnu Rómar-kirkjunnar að takmarka veraldleg áhrif
kennimanna. Þetta bann var þó ekki nýmæli. Af endurtekningu þess má
ætla að því hafi ekki verið ffamfylgt og það þótt vandamál meðal
stjómenda hinnar alþjóðlegu kirkju.",v Sama ár barst bréf frá Eiríki,
nýskipuðum erkibiskupi í Niðarósi, til biskupanna tveggja á íslandi,
meðal annars um vopnaburð klerka. Ef mark má taka á lýsingum um
vopnaburð klerka í Sturlungu, sem skrifuð var á 13. öld, hefur óhlýðni
við þessar reglur verið talsverð"' og sú óhlýðni hefur gert bréfaskrif
erkibiskupa og páfa að nauðsyn.
í fhimkristni á íslandi vom andlegu og veraldlegu stéttimar
skipaðar sömu mönnum. Höfðingjar sáu hag sinn í því að taka
prestvígslu jafhframt því að vera áfram í höfðingjahlutverkinu.
Höfðingjahlutverkið virðist hafa haft forgang, þar sem prestvígðir
höfðingjar héldu áfram að virða hefðir samfélagsins. Þeir þurftu enn að
viðhalda heiðri sínum og til þess að geta haldið félagslegri stöðu sinni
varð að hefna harma. í huga höfðingjanna hefur hugmyndafræði
kirkjunnar ekki verið í andstöðu við félagslegan raunvemleika þeirra.
Enda bendir Sverrir Jakobsson á að „[áj 12. öld ber þó ekki á friðhelgi
klerka, enda skám þeir sig lítt frá öðmm þjóðfélagshópum.“"vi Hér
þróaðist því „kirkja er rúmaði alla landsmenn innan sinna vébanda en
var í veikum tengslum við hina alþjóðlegu kirkju.“’“vii Ennfremur var sú
kirkja undir stjóm veraldlegra höfðingja. Hjalti Hugason nefnir þetta
„höfðingjakirkju" og þess vegna hafi hagsmunir hennar verið „í
meginatriðum hinir sömu og höfóingjastéttarinnar.“"vul
Alþjóðakirkjan gat í rauninni lítið beitt sér á Islandi fyrr en staða
hennar í Noregi var orðin sterkari og bundin við konunginn. Þessi
þróun byrjaði fyrst á seinni hluta 12. aldar."’" Kirkjan beitti sér fyrst og
fremst fyrir því að halda klerkum sínum og kermimönnum fjarri
vopnuðum deilum en engin höft virðast hafa verið sett á hlutverk þeirra
sem gerðardómara og góðviljamenn. William Ian Miller segir: „[ájhrif
kristni sannfærðu einhverja um að ná sáttum með gerðardómi í stað
blóðhefndar, en hefnd í þágu réttláts málstaðar var ekki eitthvað sem
Guð og fýlgendur hans vom tilbúnir til að afsala sér.“"“
Nú ber að líta nánar á innihald fyrsta bréfs”“‘ hins nýja erkibiskups
til íslands en það var ritað 1189. í því segir skýrt: „Kennimenn beri eigi
vopn. og skulv vera friðsamer vit ólærða menn. Þvíat ólærðir menn
sæta miclvm stormælvm ef þeir vinna aa kenne monnum.“"xii Ári síðar
sendir erkibiskup annað slíkt bréf, nú bæði til biskupa og höfðingja þar
sem hann ítrekar bannið við vopnaburði klerka og minnir leikmenn á að
virða kirkjugrið og ffiðhelgi vígðra manna. En það bann sem hafði
næstum tafarlaus áhrif í bréfinu var bannið við vígslu goða: „bjóðum
vér biskupum að vigja eigi þá menn er goðorð hafa.“"xiii Með þvi banni
lagði erkibiskup homsteininn að aðskilnaði veraldlegs og andlegs valds
sem hafði ffam að þessu verið samtvinnað á íslandi. Bannið hreif og
,,[b]ein tengsl prestastéttarinnar við höfðingjastétt landsins vom rofin
og prestar gátu í auknum mæli dregið sig úr veraldarvafstri.“"xiv Með
því að ijúfa þessi tengsl urðu prestar og biskupar nokkuð sjálfstæðari
gagnvart höfðingjum og þar af leiðandi urðu þeir vinsælir
gerðardómarar og sáttamenn á 13. öld.x"v
Prestar og aðrir kennimenn áttu lengi vel hlut að ýmsum vopnuðum
deilum þrátt fyrir bönn kirkjunnar en undir lok 12. aldar var farið að
bera á breyttri hegðun vígðra manna. „Jafnvel undir lok þjóðveldisaldar
vom klerkar þátttakendur í fæðardeilum og samþykktu siðferði þeirra,
... þó svo að þeir hafi oft sýnt vissa tregðu í að blóðga eigin hendur.“"xvi
Þeir vom hlutaðeigendur í deilunum, studdu við sína, en vildu helst
ekki taka þátt í sjálfu ofbeldinu. Dæmi um þetta er bæði að finna í
Sturlungu, í Deildartungumálum og í Guðmundar sögu dýra. Prestavíg
fóm að verða óvinsæl og friðhelgi vígðra manna og kirkna styrktist."xvii
Þá fyrst fóm bönn kirkjunnar sem sett vom ffam í Guðs ffiði að hafa
áhrif á hegðun manna á íslandi. Þessar tilraunir kirkjunnar til að breyta
hegðun sinna manna heima fyrir vora ekki samþykktar áreynslulaust og
það tók langan tíma að fyrir breytingamar að ganga í gegn.
Prestar og aðrir kennimenn áttu lengi
vel hlut að ýmsum vopnuðum deilum
þrátt fyrir bönn kirkjunnar en undir lok
12. aldar var farið að bera á breyttri
hegðun vígðra manna.
íslenska kirkjan hafði samt enn mjög takmarkaða stjóm og
ffamkvæmdavald. Það sem hindraði tilraunir alþjóðakirkjunnar til að
stöðva veraldlegt pot kirkjunnar manna hér á landi. Vandamál
kirkjunnar var tvískipt. Annars vegar var Island mjög langt í burtu frá
valdamiðstöðvum kirkjunnar og hins vegar lá vandinn í eignarhaldi
leikmanna á kirkjujörðum. „Sá siður að staðir væm undir stjóm
veraldlegra manna hefti vald og ríkidæmi hinnar íslensku kirkju allar
kristnu aldir þjóðveldisins. Ástandið hélst við þar sem kirkjan hafði í
fyrstu ekki getuna til að hafa umsjón með eignum sínum og seinna ...
skorti hana vald til að endurheimta eignimar.“xxxvl11 Þess vegna gátu
kennimenn skipt sér af flestum veraldlegum og staðbundnum málum án
vandkvæða.
Það tók nokkrar aldir fyrir kirkjuna sem stofhun að ná tangarhaldi
á höfðingjakirkjunni sem fyrirfannst á íslandi. „Það var ekki fyrr en
nokkuð var gengið á þrettándu öld að erkibiskupar og norska krúnan,...
gátu unnið saman á árangursríkan máta sem gaf bæði kirkjunni og
Sagnir 2005 81