Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 76

Staðamál fyrri og heimildagildi Oddaverja þáttar
Ásdís bendir á að B-gerðin leggi áherslu á mótlæti það sem Þorlákur
lendir i en í A-gerð sé lítið fjallað um það. í B-gerðinni er bætt við
helgisöguminnum. Hvemig Þorlákur beiðist undan því að vera vígður
biskup en lætur undan vilja Guðs og fólksins. Hlýðni við hann sé jafn
árangursrík og að heita á dýrling og að Þorlákur sé mannblendnari og
örlátari en í A-gerð.lvi Ásdís bendir einnig á að með endurritun A-gerðar
vilji höfundur B-gerðar leggja nýjar áherslur og greina nánar frá þeim
þrautum sem Þorlákur þurfti að þola af andstæðingum sínum.
Tilgangurinn „virðist því fyrst og fremst sá að leggja nýjar
kirkjupólitískar áherslur og skapa nýja ímynd dýrlingsins sem félli
betur að þeirri hugmyndafræði sem kennd hefur verið við
kirkjuvaldsstefnu.“lvii
Um heimildagildi gerðanna hefur nokkuð verið deilt og um
heimildagildi A-gerðar segir Jón Böðvarsson:
Eldri sagan er eflaust sönn persónulýsing. En réttu máli virðist
vísvitandi hallað á þann hátt að geta ekki sumra atriða og
atburða, sem meginmáli skipta. Stefnu Þorláks í kirkjumálum
er leynt, þótt staðamál væru mikilvægustu stjómmálaátök 13.
aldar.1™
Jón telur Finn Jónsson hitta naglann á höfuðið þegar hann segir að
í B-gerðinni sé A-gerðinni fylgt þar sem unnt er og að frásögninni sé
ekki breytt nema efiiisleg ástæða komi til, „en „missagnir" em
leiðréttar og kirkjulegu starfi Þorláks er lýst af „nákvæmni“. Frásögnin
af öllu þessu er mjög nákvæm og hvílir auðsæilega á rækilegri
þekkingu á efninu...“iix
Að þeirra mati sýnir B-gerð mun rækilegri þekkingu á efhinu. Sú
kenning Jóns að B-gerð sé betri og traustari heimild hefur verið furðu
lífseig. Allir helsm ffæðimenn sem um málið hafa fjallað hafa komist
að svipaðri niðurstöðu. Má þar t.a.m. nefna Sverri Tómasson sem
nefnir að það sé „nánast með ólíkindum hve vel höfundi A-gerðarinnar
tekst að gefa frásögninni ópersónulegan blæ og lyfta Þorláki sem
líflausri líkneskju á stall. Einmitt sökum þessarar tilhneigingar
höfundarins er hún mjög varasöm sagnfræðileg heimild um
raunveralega atburði á valdatíð Þorláks.“lx Einnig má nefha hér Jón
Helgason. Hann leggur áherslu á hversu traust heimild B-gerð sé og
segir hann að þó gerðin sé skrifuð af höfundi sem hefur skáldlega
hæfileika sé þar þvílík smáatriðafjöld að ekki má búast við öðra en að
höfundurinn hafi haft góða heimildarmenn.lxi Ármann Jakobsson og
Ásdís Egilsdóttir rengja þessar ályktanir og velta því fyrir sér af hverju
þeir hafa allir komist að þessari niðurstöðu. Flestir ffæðimenn era
sammála um að hugsanlega hafi Oddaverja þáttur með Staðamálum
innanborðs verið í hinni elstu latnesku útgáfu en A-gerð fellt Staðamál
út. Sú spuming sem leitar á Ármann og Ásdísi er því af hverju A-gerð
hafi fellt Staðamál út úr hinni elstu latínugerð.lxii
Vanalega hafa ffæðimenn talið til tvær ástæður helstar. Sú fyrri er
að þegar A-gerð var skráð hafi Páll Jónsson, sonur Jóns Loftssonar og
Ragnheiðar Þórhallsdóttur, systur Þorláks, verið á biskupsstóli í
Skálholti. Hafi Staðamálum verið sleppt úr A-gerð í bili af tillitssemi
við biskup.lxiii Önnur ástæðan er sú að höfundur A-gerðar hafi
kappkostað að láta kirkjustjóm Þorláks lita út eins og tíðkaðist hjá
fýrirrennuram hans.lxiv Ármann og Ásdís segja fágætan samhljóm ríkja
um þetta:
A-gerð þegir yfir því sem B-gerð segir ffá. Á hinn bóginn
stendur eftir að tilgátan er aðeins tilgáta. I brotum latínugerðar
Þorlákssögu, sem talin er næst ffumgerð sögunnar, er ekkert
sem styður þá hugmynd að það efni sem er í B-gerð en ekki í
A-gerð sé upphaflegt í sögunni þó að greinilegt sé að ffá sumu
hefur latínugerðin sagt nákvæmar en A-gerð. Ut frá
textaffæðilegu sjónarmiði er ekkert líklegra að A-gerð hafi fellt
út t.d. efni Oddaveijaþáttar en að B-gerð hafi bætt þessu efni
við.lxv
Armann og Ásdís benda einnig á þá þversögn að fræðimenn era
almennt sammála hugmyndum Jóns Böðvarssonar um að B-gerð sé
rituð á tímum Staðamála síðari og sé því ágætt áróðursrit
kirkjuvaldsstefnunnar. En um leið séu sömu fræðimenn sannfærðir um
að heimildagildi B-gerðar sé meira en A-gerðar.lxv'
Eins og sést á sagnffæðirimm og kennslubókum í sagnffæði hefur
það sem Oddaverja þáttur segir okkur verið talið sannleikanum
samkvæmt. Seinni ár hefur þessi söguskoðun verið dregin í efa. Þar era
ffemst í flokki áðumefnd Armann og Ásdís. Þau telja aldur Oddaverja
þáttar mikilvægan í þessu tilliti. Ólíklegra sé að menn komist upp með
rangfærslur í samtíðarsögu eins og A-gerð en sögu sem er rituð öld eftir
að Þorlákur var biskup. En þau hafna því, eins og áður er greint frá, að
Oddaverja þáttur sé byggður á eldri latínugerð, heimildir um það era
að þeirra mati engar til og aðeins nauðsynlegar þeim sem stritast við að
trúa Oddaverja þœtti í öllu. Þau hafa einnig bent á að stíleinkenni í
þættinum séu ungleg. Þeim finnst vekja grunsemdir hversu tíð bein
ræða er í þættinum. Draga má í efa að tilsvör manna í Oddaverja þœtti
hafi varðveist orðrétt í heila öld.lx™
Magnús Stefánsson bendir á að einstök orðaskipti varðveitast að
sjálfsögðu ekki en hann telur þó að innihaldið haldist. Þar tekur hann til
norskar heimildir frá sama tíma:
Röksemdafærsla kirkju og leikmanna, eins og hún birtist í
ritum þessum, sem era samtímaheimildir, [Ræða gegn
biskupum eftir Sverri konung og Sverris saga] er mjög áþekk
og Þorlákur og andstæðingar hans á íslandi eiga að hafa
viðhaft. Sýnir það, að yngri gerð Þorláks sögu og Oddaveija
þáttur munu fara rétt með kröfur kirkjunnar og ugglaust einnig
viðbrögð leikmanna.1'""
Annað er það sem Ármann og Ásdís benda á og það er
smáatriðafjöldi Oddaverja þáttar sem honum hefur ávallt verið hrósað
fyrir. Þar séu ýmsar „staðreyndir“, rétt eins og í Sturlungu. En rétt eins
og þar fái þær ekki allar staðist. Þau taka dæmi um það þegar
Ragnheiður yfirgefúr Jón Loftsson og giffist austmanninum Amþóri.
Samkvæmt tímatali sögunnar gerist þetta varla fyrr en 1185, eftir
Bæjar-Högna mál og jafnvel síðar. Getið er margra afkomenda
Ragnheiðar og Amþórs, var hún því í bameign þegar þau eigast.
Ragnheiður var hinsvegar einnig móðir Páls biskups sem var fæddur
1155 og foreldrar þeirra systkina, Ragnheiðar og Þorláks, munu hafa
brugðið búi þegar Þorlákur var enn ungur, líklega um 1140. Ragnheiður
var því í allra yngsta lagi 45 ára þegar hún fór að hlaða niður bömum.
Reyndar er Ragnheiður sögð hafa elskað Jón Loftsson ffá bamæsku.
Ármanni og Asdísi finnst eðlilegt að skilja það sem svo að átt sé við
bamæsku beggja og var þá Ragnheiður sextug þegar hún giftist og fór
að eignast böm. Ármann og Ásdís halda áffam og nefna einnig
hugsanleg mótrök gegn röksemdafærslu sinni. Sumir gæm, að þeirra
mati, sagt að sagan þurfi ekki endilega að segja ffá í réttri tímaröð og
þótt Ragnheiður og Jón hafi notið æskuástar er greint ffá því að hún
hafi getið böm við fleiri mönnum á meðan. Hún gemr því hafa átt böm
með Amþóri meðan hún fylgdi Jóni. „En sagan veitir ekki annað tileftii
til að ætla þetta en þversagnir sínar og því virðist hreinlegra að játa að
tímaskyn Oddaverja þáttar sé bjagað.“ix,x Þótt rétt sé sagt ffá ævi
Ragnheiðar í meginatriðum er Oddaverja þáttur ótæk heimild til
nákvæmra tímasetninga í lífi hennar. Verður þá að mati þeirra lítið úr
ríkidæmi smáatriðanna. I formála sínum að Biskupa sögum II nefnir
Ásdís fleiri dæmi um brenglað tímaskyn Oddaverja þáttar. Þar segir ffá
útistöðum Eyjólfs Stafhyltings við Þorlák biskup. Eftir deilumar fór að
halla undan fæti hjá Eyjólfi og dó hann skömmu seinna skv. Oddaverja
þœtti.lxx Einkennilegt er að samkvæmt annálum deyr Eyjólfur ekki fyrr
en 1213, löngu eftir að útistöðumar áttu sér stað og tuttugu árum eftir
að Þorlákur deyr.lxxi
Orri Vésteinsson bendir á annan þátt sem dregur úr heimildagildi
Oddaverja þáttar en það er vöntun á öðram heimildum um Staðamál.
Minnst er á Bæjar-Högnamál i Prestssögu Guðmundar Arasonar en
„meintar deilur hans við Jón Loptsson koma hvergi ffam þó varla sé
hægt að ímynda sér merkilegri fféttir ef trúa á Oddaverja þœtti.“'"“
Einnig finnst honum enn einkennilegra að í hinum fimm
erkibiskupsbréfum sem varðveitt era frá þessum tíma er ekki minnst
einu orði á Staðamál. Ármann og Ásdís era sama sinnis og finnst
einkennilegt að mestu stórtíðinda þess tíma sé ekki getið annarsstaðar.
Nefna þau að í Prestssögu Guðmundar Arasonar sé dregin upp mynd
af samskiptum Þorláks við valdaklíku Oddaverja og Haukdæla sem
kemur heim og saman við A-gerð en er á skjön við lýsingu Oddaverja
þáttar. Einnig era Þorlákur og Jón Loftsson samheijar í stuðningi við
74 Sagnir 2005