Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 87

Ahríf veðurfars á landbúnað og sjávarútveg á fyrri öldum
Á HJARA VERALDAR
Island liggur á krossgötum hins hlýja Golfstraums og hins
fimbulkalda Pólstraums. Landið er einnig á mörkum heitra og rakra
sunnanvinda og helkaldra vinda af jöklum Grænlands. Hér skiptast á
búsældarlegir dalir og lífvana eyðimerkur, hafís og fengsæl fiskimið.
Andstæður í veðurfari móta andstæður á landinu sjálfú, landi elds og
ísa.
Ástæður veðurfarsbreytinga eru margslungnar. Þær geta stafað af
breytingum á hafstraumum, pólflutningum, landreki, eldgosum o.s.frv.
Einnig má líta til halla jarðáss í þessu sambandi og fjölgun eða fækkun
sólbletta og þar með breytinga á útgeislun sólar.a ísland er mjög næmt
fyrir hitabreytingum. Vestanvindabeltið færist reglulega með sól og ef
það fer of sunnarlega hreyfast lægðir svo langt fyrir sunnan land að kalt
heimskautaloft nær yfirhöndinni. í kjölfarið fylgja hafisár og
kalskemmdir í túnum geta orðið býsna miklar.” Sigurður Þórarinsson
áleit ísland vera á mörkum hins byggilega heims:
Líkt og áhrifum rekíss á líf íslensku þjóðarinnar er gefinn
gaumur, má einnig vekja athygli á þeirri staðreynd að loftslag á
íslandi er á mörkum þess sem siðmenntað fólk af hinum hvíta
kynstofni þolir eigi það að geta viðhaldið menningu sinni.
Hér er ekki tekin með í reikninginn mikil aðlögunarhæfni
tegundarinnar homo sapiens sapiens sem tekið hefur sér bólfestu við
Meirihluti mannkyns býr á svæðum
þar sem útilokað er að hafast við á
Adams- og Evuklæðum einum saman.
ótrúlegustu aðstæður. Meirihluti mannkyns býr á svæðum þar sem
útilokað er að hafast við á Adams- og Evuklæðum einum saman."
Hvort ísland er á mörkum hins byggilega heims veltur því ef til vill
einkum á afstöðu hvers og eins. Mismunandi viðhorf til búsetu á íslandi
birtast með eftirminnilegum hætti í tilsvörum Hrafna-Flóka og manna
hans um landgæði hér líkt og Magnús Már Lárusson hefur bent á:v
Ok er menn spurðu af landinu, þá lét Flóki illa yfir, en Herjólfr
sagði kost ok löst af landinu, en Þórólfr kvað drjúpa smjör af
hverju strái á landinu, þvi er þeir höfðu fundit. Því var hann
kallaðr Þórólfr smjör."
Þama höfðu þrír menn haft vetursetu á nýfundinni eyju í Norður-
Atlantshafi en vitnisburður þeirra um veruna er hver á sinn veg.
Landnámsmönnum kann mörgum að hafa bmgðið er þeir fengu að
kynnast óblíðum náttúruöflum. Kaldranalegar nafngiftir benda til þess:
Kaldbakur, Kaldakinn, Kaldidalur og svo mætti lengi telja. Hérlendis
lögðust landsins fjendur á eitt að gera mönnunum vistina óbærilega;
eldgos, jarðskjálftar, vamsflóð, skriðuföll, hafis og jöklar.
VEÐURSPÁ FYRRIALDA
Um veðurfar og hitastig á fyrri öldum verður fátt fullyrt með
óyggjandi hætti en það hefur þó ekki aftrað vísindamönnum frá því að
spá fyrir um veðrið á fyrri öldum. Skipulegar mælingar á hitastigi
hérlendis hefjast ekki fyrr en árið 1845 í Stykkishólmi. Út frá gögnum
um hitafar síðan hafa vísindamenn ályktað að kaldast hafi verið
hérlendis árin 1878-87 en hlýjast 1928-37. Á þessum tveimur
tímabilum munar 1,6°C í Stykkishólmi og 2,1°C í Bemfirði. Á sjöunda
áratug 20. aldar kólnaði að nýju og árið 1968 náði hafísinn allt að
Ingólfshöfða. Slíkur hafís hafði ekki sést síðan 1888.™ Sigurður
Þórarinsson segir að tímabilinu 1920-60 svipi til álíka langra
hlýindaskeiða á 10. og 11. öld.™1
Út frá upplýsingum um hitafar frá þvi mælingar hófust, sampils
hitafars og hafíss og frásögnum annála hefur Páll Bergþórsson
veðurfræðingur prjónað aftan við þekktar upplýsingar um hitastig og
útbúið línurit sem sýnir hitabreytingar hérlendis frá landnámsöld til
Lakagígar áttu sinn þátt í einu mesta hallæri íslandssögunnar.
vorra daga þar sem lengd ístimans er notuð sem nokkurs konar mælir á
lofthita. Einnig styðst hann við frásagnir af harðæmm og samhengi
þeirra við hitafar og ístíma.“
Taka verður línuritum sem þessum af mikilli varúð. Línurit Páls
sýnir til að mynda djúpar dýfur við óöld hina fyrri í heiðni í lok 10.
aldar og óöld hina síðari um 1056. Þessir tveir viðburðir áttu sér þó stað
löngu fyrir ritöld og heimildir um þá em mjög stopular. Sigurður
Þórarinsson einfaldaði línurit Páls og er vert að gefa hnignunarskeiðinu
1262-1787 gaum og sambandi þess við erlenda áþján/
Sitthvað bendir til þess að kaldara hafi verið á fyrri öldum hér á
landi en við eigum að venjast. Niels Horrebow gerði hitamælingar á
Bessastöðum 1750 og hluta úr ári 1749 og 1751. Að vísu vom
mælingar Horrebows mun ónákvæmari og óvísindalegri en nú á dögum
en niðurstöður hans benda ótvírætt til þess að hitastig hafi verið mun
lægra en þekkist í nútímanum. Til að mynda var frost fram til 23. maí.
Um miðjan maí komu ennþá ísalög um tommu á þykkt á vatn en slíkir
kuldar em óþekktir á 20. öld."
Margt bendir til þess að hlýrra hafi verið hér á þjóðveldisöld en
síðar varð. Jöklar kunna til dæmis að hafa verið mun minni forðum. Ok
og Gláma vom að nöfnunum að dæma ekki jöklar við landnám líkt og
Sigurður Þórarinsson hefur bent á. Hann dregur þó í efa að Vatnajökull
hafi nefnst Klofajökull til foma vegna þess að hann hafi verið klofinn.™
Jöklar hafa engu að síður skriðið ffarn og eytt býlum, svo sem
stórbýlinu Breiðá eða Breiðamörk þar sem Kári Sölmundarson eyddi
síðustu ámm ævi sinnar.xili Því má þó ekki gleyma að jöklar ganga fram
og hopa á víxl.
Sigurður Þórarinsson dró einnig víðtækar ályktanir af útreikningum
á fólksfjölda íslandinga fyrr og nú og setti þá í samband við
náttúmskýringar. Fræðimenn hafa áætlað fólksfjölda hérlendis við lok
landnámsaldar á bilinu 20.000-70.000. Sigurður tók meðaltal níu
útreikninga á fjölda íslendinga árið 1095 (fjöldi lögskilabænda) og fær
út meðaltalið 77.000. Um 1100 hefur fjöldi Norðmanna verið álitinn
250.000, svo ef til vill var fjöldi íslendinga þriðjungur af fjölda
Norðmanna á þeim tíma. Aftur á móti em íslendingar aðeins 47.086
talsins um aldamótin 1800 en Norðmenn á hinn bóginn orðnir 883.000.
íslendingum hafði þá ekkert fjölgað í heila öld. Þessar tölur skýrir
Sagnir 2005 85