Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 75

Staðamál fyrri og heimildagildi Oddaverja þáttar
hafi verið skrifuð á dögum Árna biskups og Staðamála síðari og því
megi skilja áherslu B-gerðar á Staðamál.’dív Asdís bendir á í formála
sínum að Þorláks sögu að greina megi ýmis ungleg stíleinkenni í B-
gerð. Talsvert beri á hliðstæðum og stuðlunum og að auki sé þar
allmikil notkun lýsingarháttar nútíðar og tvívegis votti fyrir rími í
textanum. Einnig nefnir hún ávarpið „herra“ máli sínu til stuðnings en
það er oft viðhaft um Þorlák í B-gerð.'lv
Almennt virðast fræðimenn sammála um að til hafí verið elsta gerð
Þorláks sögu, eldri en A-gerð og B-gerð og hafí hún verið á latínu.
Jakob Benediktsson telur að mjög fljótlega hafi verið ráðist í að semja
ævisögu eða vita dýrlingsins á latínu. Hann telur að það hafí verið beint
skilyrði þess að Þorlákur yrði tekinn í heilagra manna tölu. Úr þeim
texta hafi svo verið gerðir latneskir textar til litúrgískra nota á
messudögum Þorláks. Jakob telur að latneska frumsagan hafí „ekki
aðeins verið heimild lítúrgisku textanna, heldur er sennilegast að hún
hafi einnig verið heimild elztu islenzku Þorlákssögunnar, a.m.k.
samhliða jarteinabókinni frá 1199.“xlv'
Þótt flestir hallist að því að hin íslenska Þorláks saga sé afsprengi
eldri latneskrar útgáfu eru ekki allir sammála Jakobi um að latneska
útgáfan sé aðeins heimild A-gerðar. Asdís Egilsdóttir vekur athygli á
því að þótt A-gerð sé elsta gerð sögunnar sem varðveist hefiir á íslensku
er ekki víst að sú gerð sé næst þeirri upprunalegu. Hún segir A-gerð
vera mun stuttaralegri í frásögn en yngri gerðir og tvívegis sé beinlínis
vísað til eldri gerðar í B-gerð. Höfundur B-gerðar gæti verið að vísa í
aðra gerð á móðurmálinu en A-gerð eða í hugsanlegan latneskan
frumtexta sem ekki hefur varðveist. í yngri gerðum Þorláks sögu
virðist vera viðbótarefhi og eins lítur út fyrir að A-gerðin sé stytt í
samanburði við þau sögubrot sem hafa varðveist. Nefnir hún þar
kaflann um bátsferð Þorláks heim eftir vígsluna í Niðarósi en þar „er
um að ræða frásögn sem er að finna í B- og C-gerð, ásamt elsta
varðveitta broti sögunnar, [og] bendir það eindregið til þess að A-gerð
sé stytt.“rivl' Ásdís telur það hugsanlegt að Oddaverja þáttur hafi verið í
hinni upphaflegu latínusögu. En henni finnst þó líklegra að þættinum
Ástæöulaust hafi þótt aö þýða þáttinn
fyrr en þaö hentaði pólitík kirkjunnar
og því hafi verið sleppt að þýða
Oddaverja þátt fyrir A-gerð.
hafi verið bætt inn í yngri gerð þar sem efni hans fellur betur að stefhu
þeirrar gerðar.,lv‘"
Sverrir Tómasson hefur einnig fjallað um þetta og telur hann
hugsanlegt að Oddaverja þáttur hafi alltaf fylgt latínusögunni.
Ástæðulaust hafi þótt að þýða þáttinn fyrr en það hentaði pólitík
kirkjunnar og því hafi verið sleppt að þýða Oddaverja þátt fyrir A-
gerð/'“ Orri Vésteinsson er hins vegar ekki sammála Sverri og hafnar
því að munurinn milli A-gerðar og Oddaverja þáttar sé vegna
mismunandi þýðinga úr latneska frumtextanum. Stílmunurinn sé of
mikill til að hann sé unnt að skýra með mismunandi þýðendum. A-gerð
er „í þröngum frásagnarstíl um ævi dýrlings og styðst við dæmisögur til
að sýna fram á heilagleika Þorláks og er greinilega byggð upp eftir
evrópskum helgisögnum ... Oddaverja þáttur er dramatísk frásögn í
anda íslendingasagna.“' Þótt almennt sé álitið að til hafi verið latneskur
frumtexti sem var gerður strax eftir að Þorlákur var tekinn í
dýrlingatölu er lítið sem ekkert um hann vitað, enda ekki varðveittur.
Eðli og umfang latínutextans er okkur alveg óþekkt enda hafa
ffæðimenn ekkert í höndunum sem sannar eða afsannar tilgátur þeirra.
Eins er lítið vitað um höfunda A- og B-gerða Þorláks sögu. Menn
eru sammála um að A-gerð sé samin á tímum Páls biskups og flestir eru
nú á dögum sammála um að B-gerð sé samin í stjómartíð Áma biskups.
Jón Böðvarsson taldi að höfundur B-gerðar hafi verið kanúki og að ekki
sé fráleitt að láta sér detta það í hug að sagan hafi verið samin í
Þykkvabæ. Þessar niðurstöður fær Jón því hann telur að minna sé gert
úr vem Þorláks með Bjamhéðni í Benediktsklaustrinu í Kirkjubæ en í
kanúkaklaustrinu í Þykkvabæ. Einnig nefnir hann að Ögmundur, ábóti
í Helgafelli, sé kallaður hinn mesti skörungur í A-gerð en í B-gerð er
hann bara ábóti. í Helgafelli hafi verið kanúkasetur en það hafi ekki
farið algerlega eftir kanónískum rétti í fyrstu.“ Jón lætur það ekki eftir
sér að nefna nafh í þessu sambandi en Hannes Þorsteinsson gengur
lengra og segist geta nefnt nákvæmlega höfund A-gerðar og einnig B-
gerðar. Hannes segist hallast að þeirri skoðun Guðbrands Vigfussonar
að A-gerð sé skrifuð af sama manni og skrifaði Hungurvöku og Páls
sögu. Þetta hafi verið lærður kennimaður sem hafi verið í Skálholti á
dögum Þorláks biskups, alla eða mestalla biskupstíð Páls og samtiða
Gissuri Hallssyni fram að láti hans 1206. Hannes segir mestar líkur á
að höfundur allra þriggja sagnanna sé Ketill prestur Hermundarson,
síðar ábóti á Helgafelli. Einnig fullyrðir Hannes að Hallur prestur
Gissurarson, lögsögumaður og síðar ábóti á Helgafelli og Þykkvabæ í
Veri, sé höfundur B-gerðar. Röksemdafærslur Hannesar em getgátur í
besta falli og segja okkur ekkert um raunvemlega höfunda A- og B-
gerða.li;
Nokkuð hefur verið rætt og ritað um skyldleika A- og B-gerða
Þorláks sögu þótt sú umræða hafi ekki verið fyriferðamikil. í
greinargerðum eldri fræðimanna hefur munurinn milli A- og B-gerðar
verið talinn smávægilegur og felast einkum og sér i lagi í mismunandi
orðalagi. Jón Böðvarsson bendir hinsvegar á að grundvallarmunur sé á
gerðunum tveimur og að þær séu skrifaðar hvor undir sinni
ritstjómarstefhunni. I A-gerð er kært á milli Þorláks og Oddavetja og
talað lofsamlega um þá síðamefndu. í B-gerð er hins vegar farið
hófsamlegri orðrnn um Oddaverja og sambandið við þá feðga Jón
Loftsson og Þorstein er ekki gott. Þótt mikil reisn sé yfir Jóni og
höfundur B-gerðar vilji unna honum sannmælis ber hann greinilega
þungan hug til hans. Einnig má finna mismunandi afstöðu til Páls
biskups að mati Jóns. í A-gerð elskar Þorlákur Pál mest sinna frænda
og gefur honum vígslugull sitt og er Páll viðstaddur þegar Þorlákur
lætur af embætti. í B-gerðinni er ástin milli þeirra ekki eins áberandi og
er Páll t.d. ekki viðstaddur þegar Þorlákur lætur af embætti.
Jón fjallar einnig um kirkjustjóm Þorláks og nefnir að í A-gerð sé
Þorlákur mildur kirkjuhöfðingi og góður fésýslumaður, í mörgu líkur
gömlu biskupunum í Hungurvöku. Deilur hans við höfðingja virðast
síst meiri en þær sem ísleifur biskup fór í gegnum vegna óhlýðni
manna. Hann er hógvær og lítillátur eins og Þorlákur Runólfsson,
mannasættir eins og Magnús Einarsson, föstu- og meinlætamaður eins
og Klængur. Þorlákur virðist hafa bestu kosti fyrri biskupa og sem
slíkur verði hann dýrlingur. Ekki er minnst á andstöðu Þorláks gegn
hinni innlendu kirkjustefnu. Jón telur þögn A-gerðar um baráttu Þorláks
við innlent höfðingjavald ekki vangá. Höfundur B-gerðar hafí vitað og
skilið að lýsing á dýrlingnum í A-gerð væri kirkjuvaldsstefnunni
skaðleg. Því geri höfundur B-gerðar grein fyrir máli sínu í upphafi
sögunnar og segist vera að skrifa sögu um dýrlinginn til að leggja ríkt
á um verðuga minningu um þær þrautir og meingerðir sem Þorlákur
þurfti að þola af andstæðingum sínum. Greinilegt er að mati Jóns að sá
sem skráði Oddaverja þátt hefur talið baráttu Þorláks fyrir auknum
réttindum kirkjunnar höfuðatriðið. Heittrúarmenn hafi talið Þorlák
óverðugan dýrlingsnafnbótar ef dæma ætti hann eftir A-gerð. í augum
þeirra var Þorlákur ekkert minna en stríðsmaður hinnar alþjóðlegu
kirkju og ósigur hans hafi gert hann að píslarvotti í þeirra augum. B-
gerð felli allt niður sem gefi til kynna áhrif leikmanna á stjóm
kirkjumála. Tekur Jón dæmi um Jón Loftsson. í A-gerð er Jón kallaður
mestur höfðingi á íslandi en í B-gerð er hann höfðingi mestur á íslandi
af leikmönnum.'1”
Jón telur að þau rök sem hann notar ættu að nægja til þess að sýna
að talsverður munur sé á A- og B-gerð þótt hin yngri sé skilgetið
afkvæmi eldri gerðarinnar. Hann telur orðalag víða hið sama í A- og B-
gerð en telur þó enga málsgrein vera eins. Sum efnisatriði A-gerðar em
ekki rakin í B-gerð: „Frásagnarmunurinn er þess eðlis, að sá gmnur fær
byr, að höfundur B hafi ekki haft A fyrir sér við ritun sögu sinnar.“llv Jón
telur því að í A-gerð sé Staðamálum sleppt en í B-gerð sé sleppt út öllu
sem við kemur áhrifum leikmanna á kirkjustjóm. Ármann Jakobsson
og Ásdís Egilsdóttir gagnrýna hins vegar niðurstöður Jóns og segja að
deila megi um hversu þungvæg þau atriði séu sem munar á sögunum,
þar telja þau að í mörgum tilvikum séu á ferð smáatriði sem ekki þurfi
endilega að sýna meðvitaða ritstjómarstefhu.lv
Ásdís Egilsdóttir hefur á öðmm stað fjallað um muninn á gerðunum
tveimur. Hún telur helsta einkenni A-gerðar að hún leggi áherslu á hið
almenna en ekki hið sérstaka. í A-gerðinni sé Þorlákur nánast einn á
sviðinu, lítið beri á öðmm. Frásögn af deilum Þorláks við höfðingja sé
í A-gerð stuttaraleg og engin nöfn nefnd. Eins er ekki fjallað ítarlega
um baráttu Þorláks fyrir bættu siðferði í A-gerð þótt að henni sé vikið.
Sagnir 2005 73