Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 89

Áhrif veðurfars á landbúnað og sjávarútveg á fyrri öldum
HAFÍSINN
Hafísinn er ekki fastagestur hér við land heldur kemur hann endrum
og sinnum. Hann berst með Austur-Grænlandsstraumnum frá Norður-
íshafinu. Þegar breidd ísrastarinnar við Austur-Grænland verður svo
mikil að Austur-Grænlandsstraumurinn annar ekki ísflutningum
gegnum Grænlandssund flyst hluti hennar með Austur-
íslandsstraumnum að Norðausturlandi og þaðan suður með
Austfjörðum. Hafísinn er einna þaulsætnastur úti fyrir Langanesi og
Melrakkasléttu en ísrekið hrekst meira við norðvestanvert landið. Við
suðaustanvert landið mætir ísinn Golfstraumnum sem bræðir hann.
Stöku sinnum hefúr þó ísmagnið orðið svo mikið að ísinn hrekst vestur
eftir Suðurlandi og þess eru dæmi að hann hafi farið inn á Faxaflóa og
jafnvel inn á Sundin.*"™ Þegar samfelldur lagnaðarís er við landið
verður landið í reynd hluti norðurheimskautsins og norðan- og
norðaustanátt verða ríkjandi með heimskautalofti sem helst kalt vegna
þess að yfir samfelldan ís er að fara.”“vm
Áhrif hafíss á grassprettu geta verið býsna mikil. í Lögmannsannál
er til að mynda þessi athugasemd við árið 1347: „Vetur svo harður og
vor, að enginn mundi slíkan, norðanlands varð grasvöxtur enginn
[auðk. höf.]. Hafisar lágu fram á Bartholomeusmessu“.x",x En
samkvæmt Almanaki Þjóðvinafélagsms er Bartholomeusmessa 24.
ágúst. Hér kann að vera of djúpt í árinni tekið en í grein sinni, „Ahnf
hafíss á jurtagróður, dýralíf og landbúnað“, velkist Sturla Friðriksson
ekki í vafa um sterkt samband grassprettu og hafíss.xl Gísli Gunnarsson
hefúr aftur á móti bent á að þrátt fyrir að íshroði hafi haldist fyrir
Norðurlandi ffam í ágúst 1829 gátu nýtingar orðið góðar. Áhrif hafíss
urðu oft einnig staðbundin og hafði hann einkum áhrif í norðanverðri
Strandasýslu og Norður-Þingeyjarsýslu, þ.e. í útsveitum. Á sama tíma
gat árferði verið þolanlegt sunnanlands og i innsveitum norðanlands.xl'
Vætutíð á sumrum gat líka valdið bændum meiri búsifjum en
vorkuldar.
Hinu má ekki gleyma að hafísinn færði stundum björg í bú. Þess
sjást víða merki í annálum að reki eykst samfara hafískomum. Þetta
varð raunin 1965 en þá kom mikill reki á Vestfirði með hafísnum.
Selamergð gat einnig fylgt ísnum sem og hvalreki en á móti
eyðilögðust fjörunytjar, til dæmis kúskel, kræklingur og sölvafjara. Þá
gat og tekið fyrir fjörubeit sem venjulega batnaði ekki fyrr en nokkrum
árum síðar.xm
BRÆLA Á MIÐUNUM
Líklega hafa stormar og öldugangur haft afdrifaríkari áhrif á
íslenskan sjávarútveg en hafísar.xliii Ofveiðar eru líka óþekkt fyrirbrigði
á fyrri öldum.xliv Þannig eru til sagnir um gífúrleg mannskaðaveður.
Árið 1700 létust 185 menn í sjó hér við land, þar af 165 einn dag, 8.
mars.xlv Mesti aflabrestur sem sögur fara af var árin 1686-1704. Þá er
sögð sú saga að að veturinn 1701 hafi sjö vinnumenn Lárusar Gottrups,
lögmanns á Þingeyrum, ekki fengið einn einasta fisk til hlutar. Þeir
stóðu með öðrum orðum með öngulinn í rassimun í vertíðarlok. í
Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns er hinn mikli aflabrestur
ekki skýrður með lagnaðarís eða hafís, heldur segja menn einfaldlega:
„síðan fiskur lagðist frá“ og „síðan fiskur hætti að ganga í fjörðinn".
Lúðvík Kristjánsson, sem rannsakað hefur sjávamytjar og sjósókn
manna mest, fann ekki heimildir um afla útlendinga hér við land á
þessu tímabili.xl,i Ekki er ósennilegt að umrætt aflaleysisár hafi fiskur
aðeins horfið af gmnnslóð. Hvarflar hugur margs þá til íslandsljóða
Einars Benediktssonar:
Vissirðu, hvað Frakkinn fékk til hlutar?
Fleytan er of smá, sá grái er utar.
Hve skal lengi
dorga, drengir,
dáðlaust upp' við sand?xlv“
Áhrif veðurfars á sjávarafla em flóknari en áhrifin á landbúnað.
Verkkunnátta og tækni ræður gríðarmiklu um hvemig til tekst við
veiðar. Einnig koma félagslegir og efnahagslegir þættir við sögu.
Öldum saman veiddu íslendingar á örsmáum fleytum upp við
landsteinana og ef afli brást vom engin tök á að flytja bátana á fengsælli
mið.xlvlii íslenskan sjávarútveg skorti því sveigjanleika. Landeigendur
óttuðust uppgang fiskveiða því þá yrði örðugra að fá vinnufólk til
sveita. Fiskveiðar hefðu þó orðið mun traustari atvinnuvegur en
landbúnaður líkt og Magnús Ketilsson varð vitni að í harðindunum
1753-55 og 1783-85. Þá hmndi sveitafólk niður en þeir sem gátu sótt
gull í greipar Ægis lifðu mikið frekar.xllx
ÁHRIF SJÁVARHITA Á ÞORSKSTOFNINN
Fiskar hafa kalt blóð og em efnaskipti þeirra því mjög háð hitastigi.
Þorskur sem elst upp í hlýjum sjó verður kynþroska 3-4 ára gamall en
sá sem elst upp í köldum sjó nær ekki kynþroskaaldri fyrr en 12-13 ára.
Þorskur sem elst upp í hlýjum sjó er því mun næmari fyrir hitasveiflum
en sá sem elst upp í köldum. Athuganir sem gerðar vom á þorski á
Selvogsbanka árin 1921-36 sýna ekkert marktækt samband milli
sjávarhita og stofnstærðar.1 Öðm máli gegnir um þorskstofna við
Vestur-Grænland þar sem er að finna miklar hrygningarstöðvar þorsks.
Á ámnum 1845 - 49 var góður afli breskra skipa við Vestur-
Grænland en þessi árin var hafis lítill og hitastig sjávar því hærra en
endranær. Á þriðja áratug 20. aldar verður vart mikillar þorskgengdar
við vestanvert Grænland en hiti jókst um það leyti. Stóraukin
þorskgengd við Vestur-Grænland í byijun þriðja áratugar síðusm aldar
hafði mikil áhrif við ísland er komu fram um 1930. Þannig virðist sem
sveiflur í sjávarhita við vestanvert Grænland hafi meiri áhrif á
þorskgengd hér við land en sveiflur í sjávarhita við strendur íslands.11
AÐLOKUM
Sigurður Þórarinsson taldi að sagnffæðingar þyrftu að eiga samstarf
við raunvísindamenn því saga eldsumbrota, landskjálfta,
loftslagsbreytinga og hafíss hefðu mótað líf þjóðarinnar. Saga
þjóðarinnar væri í reynd saga baráttu við náttúmöflin.111 Þetta sagði
Sigurður árið 1956. Við 1100 ára afmæli íslandsbyggðar, 18 ámm síðar,
Sagnir 2005 87