Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 69

Helgir steinar
TÍÐIR
3:00 Matutina (óttusöngur). Skiptist í tvennt og nefndist seinni
hlutinn Laudes (óttusöngur efri).
06:00 Prima (miðmorgunstíð).
09:00 Tertia (dagmálatíð).
12:00 Sexta (miðdagstíð).
15:00 Nona (eyktartíð).
18:00 Vesper (kveldsöngur eða aftansöngur).
21:00 Completorium (náttsöngur)."™
Þessar messur fóru fram á latínu. Eftir óttusöng máttu nunnumar
leggja sig fram að miðmorgunstíð. Auk tíðagerðanna hafa systumar
notað mikinn tíma til annars helgihalds. Vitað er að klaustrin áttu bækur
með leiðbeiningum fyrir prósessíur og gripi þeim tengdum. Prósessíur
em helgigöngur sem famar vom á móti mikilsháttar mönnum sem
heimsóttu klaustrin og á messudögum dýrlinga. Stundum vom þær
famar af öðmm ástæðum, t.d. þegar helgur dómur Þorláks biskups var
tekinn úr jörðu. Vom þá borin líkneski af helgum mönnum, kerti og
reykelsi. Hringt var klukkum og helgisöngvar sungnir.“viii
í máldaga Kirkjubæjarklausturs frá 1397 sést að klaustrið hefur átt
söngbækur, svo að minnsta kosti sumar nunnumar hafa verið læsar á
nótur. Engin hljóðfæri vom í íslenskum kirkjum á þessum tíma, svo að
nótnalæsi var mikilvægt til að rétt væri sungið."" I þeirri kirkjuskipan
sem Kristján III. gaf út árið 1537 var kveðið á um að nunnur þær sem
kysu að vera áfram í klaustrunum eftir siðaskipti mættu halda áffarn að
syngja kristilega söngva en réttast væri að þær syngju nokkuð minna en
áður."’
íslenskar nunnur sáu ekki sjálfar um
bústörfin, enda flestar heföarkonur og
óvanar slíkri vinnu. Þaö þykja tíðindi í
annálum að systurnar mjólka sjálfar
árið 1403 og sérstaklega tekið fram
að þær kunni lítið til verka.
Á milli miðdagstíðar og aftansöngs var vinnudagur systranna. í
norskum klaustmm var vinnan ólík eftir því hversu rik klaustrin vom. í
fátækum klaustrum sinntu systumar bústörfum og ýmsum tilfallandi
störfum í klaustrinu, svo sem ullarvinnu, matreiðslu og þrifum. í ríkari
klaustrum unnu þær við við útsaum, afritun og lýsingu bóka og
stunduðu lærdóm.”"1 íslenskar nunnur sáu ekki sjálfar um bústörfin,
enda flestar hefðarkonur og óvanar slíkri vinnu. Það þykja tíðindi í
annálum að systumar mjólka sjálfar árið 1403 og sérstaklega tekið fram
að þær kunni lítið til verka. Þá hafði fólki fækkað svo mjög á staðnum
í kjölfar svarta dauða að þær þurftu að ganga í störf vinnufólksins.’""
Nunnumar hafa þó haft í mörgu að snúast við ýmis verk sem kröfðust
nokkurrar sérþekkingar. í máldaga Kirkjubæjarklausturs frá 1397
kemur t.d. fram að klaustrið eigi páskakerti og margar ljósastikur, svo
væntanlega hafa nunnumar þurft að tína fífu og vinna úr henni kveik
auk þess að steypa kerti úr tólg og vaxi. ““
Ekki er vitað nákvæmlega hvemig klæðnaður íslensku nunnanna
var en þær bám sérstakan búning eins og nunnur annarsstaðar í Evrópu.
Máldagi Reynisstaðaklausturs frá 1408 telur 14 vila sem var
höfuðbúnaður systrana. Sjö em óslitnir en aðrir sjö em ónýtir. Á
þessum tíma vom líklega tíu systur í klaustrinu því þar vom til tíu
sængur og tíu læstar kistur. Anna Sigurðardóttir setur fram þá skoðun í
bókinni Allt hafði annan róm áður ípáfadóm að þetta þýði að ekki hafí
allar systumar borið höfuðbúnað.™dv En eins má hugsa sér að þetta hafi
verið vilar til skiptanna og systumar tíu borið einn hver þegar talningin
er gerð. Líklegt að þær hafi verið formlega klæddar þegar háttsettir
menn heimsóttu staðinn í opinbemm erindagjörðum.
ÚTSAUMUR OG VEFNAÐUR
Sú klausturiðja kvenna sem ber mest á í heimildum em hannyrðir.
I máldögum má sjá að klaustrin áttu mikið af ofnum og útsaumuðum
dúkum og klæðum. Árið 1397 átti klaustrið á Kirkjubæ 24 hökla, 13
Á neðri hluta myndarinnar sjást nunnur í prósessíu.
kápur, 5 dalmatíkur, 9 altarisklæði fyrir háaltari og 5 fyrir útaltari, 10
glitsaumaða dúka auk þess sem kirkjan var tvítjölduð sæmilegum
tjöldum.“xv Flest hefur þetta eflaust verið unnið í klaustrinu. Handverk
klaustursystra var líka eftirsótt í kirkjur landsins. Um 1400 pantaði
Vilchin biskup refla í stofuna í Skálholti hjá systrunum á Kirkjubæ. Þeir
náðu í kringum alla stóm stofuna og hafði aldrei verið tjaldað jafn vel
í þeirri stofu.xx,vi Við sama tækifæri gaf hann Skálholtskirkju dalmatíku
og messuklæði en ekki kemur fram hvort systumar á Kirkjubæ hafi gert
þau líka.xxxvii Altarisklæði frá Skarði á Skarðsströnd er það eina sem
varðveist hefúr af hannyrðum sem með vissu er hægt að rekja til
klaustranna. í það er saumað nafn Sólveigar Rafnsdóttur, síðustu
abbadísarinnar á Reynisstað.xxxviii Selma Jónsdóttir skrifaði grein í Skírni
sem heitir „Gömul krossfestingarmynd“. Þar rekur hún altarisklæði frá
Höfðakirkju, Svalbarði, Draflastöðum og Hóladómkirkju til
Reynisstaðaklausturs með því að bera saman myndbyggingu og
handbragð.xxxix Selma telur þáttaskil hafa orðið í hannyrðum
Reynisstaðaklausturs eftir Svarta dauða, þá hafí klaustrinu hnignað og
þar með þeirri verkmenningu sem fyrir var á staðnum.*1
FRÆÐISTÖRF
Ekki fara miklar sögur af bókagerð í íslensku nunnuklaustmnum.
Þó er ljóst að þótt leiguafgjöld af jörðum Reynisstaðaklausturs væm
yfirleitt greidd í skreið, fylgdu oft kálfar leigunni. Auk þess átti
klaustrið sjálft margt nautgripa. Þetta bendir til þess að nunnumar á
Reynisstað hafi unnið pergament, til eigin nota eða fyrir önnur
klaustur.xii Bæði klaustrin áttu töluvert af bókum. í máldaga
Kirkjubæjarklausturs frá 1397 em taldar upp sálmabækur, söngbækur,
bók um tíðagerð og ýmsar fleiri bækur sem tengjast helgihaldi og
trúariðkun en auk þess 20 bækur á latínu og norrænu.xi,i Árið 1443 gaf
kona að nafni Úlfhildur Ketilsdóttir Reynisstaðaklaustri veglega
bókagjöf sem abbadísin tók sjálf viöA'"
í annálum er ein saga sem bendir til þess að einhver fræðistörf hafi
farið fram í klaustmnum. Jón Sigurðsson Skálholtsbiskup (1343-1348)
hóf embættistíð sína á að hreinsa til í klaustmnum í umdæmi sínu. í
Þykkvabæ höfðu nokkrir munkar brotið ýmislegt af sér, m.a. höfðu þeir
Sagnir 2005 67