Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 34

Alþjóðlegir eða íslenskir?
Leikrit Sigurðar Nordal, "Á ÞingvöIIum 984".
kommúnistahreyfingar (Komintem) á þessum tíma. í samþykktum
hennar var lýst yfír stuðningi við sjálfsákvörðunarrétt allra þjóða.
Jaíhframt var tekin afdráttarlaus afstaða gegn þjóðemisstefhu.™'
Einar Olgeirsson var því að fylgja ríkjandi hugmyndafræði
Komintem á þeim tíma sem greinin var skrifuð.
HUGMYNDAFRÆÐI MÓTMÆLANNA
Með þátttöku í Alþingishátíðinni gengust Alþýðuflokksmenn á
hönd borgaralegri þjóðemishyggju að mati kommúnista.
Alþjóðahyggja kommúnista vísaði til Sovét-Rússlands sem foðurlands.
Hún beindist gegn borgaralegri þjóðemishyggju sem kommúnistar
töldu styrkja borgaralega þjóðríkið sem þeir vildu sjá hverfa.1* Yfirlýst
markmið Alþingishátíðarinnar var að styrkja sjálfsmynd íslensku
þjóðarinnar og leita að alþjóðlegri viðurkenningu á tilvist islenska
ríkisins.1
í stefnuskrá KFÍ ftá árinu 1930 er sjálfstæðisbarátta Islendinga
spyrt saman við frelsisbaráttu verkalýðsins og stéttabaráttuna. Ástæða
þessa var sú skoðun að landið yrði „aldrei raunverulega sjálfstætt fyr en
verkalýður og bændur hafa tekið völdin og gengið í bandalag við
alþýðuríki annara landa."” Slík frelsisbarátta væri alfarið marxísk en
ekki á þeim þjóðemislega gmnni sem stofnsetning Alþingis og aðrir
„gullaldaratburðir" vom.
Síðar skilgreindi Einar Olgeirsson
hlutverk Minningarheftis Réttar þannig
að það hafi átt að vekja verkalýðinn til
vitundar um sjálfan sig sem arftaka
kúgaðra stétta fyrri kynslóða í landinu.
Ragnheiður Kristjánsdóttir segir andóf kommúnista árið 1930 vera
„ólíkt afstöðu þeirra til íslensks þjóðemis og íslenskrar þjóðemisstefnu
sem seinna átti eftir að einkenna róttæka vinstri hreyfmgu á Islandi" og
ástæða þessa sé „að kommúnistar vom á þessum tíma jaðarhópur í
íslensku stjómmálalífi."™
Síðar skilgreindi Einar Olgeirsson hlutverk Minningarheftis Réttar
þannig að það hafi átt að vekja verkalýðinn til vitundar um sjálfan sig
sem arftaka kúgaðra stétta fyrri kynslóða í landinu. Verkalýðurinn átti
að vera forystuafl í sjálfstæðisbaráttunni og samþætta hana við eigin
frelsisbaráttu. Til þess yrði hann að kunna skil á hliðstæðri baráttu
forfeðranna. Saga íslands átti að vera vopnabúr baráttunnar, líkt og hjá
Jóni Sigurðssyni. Einar minnti á að við stofnun KFÍ vom
lýðveldisstofnun og alger aðskilnaður frá Danmörku sett á stefnuskrá.
Þetta gerði KFÍ fyrstur íslenskra stjómmálaílokka.”"
Greinin í Minningarhefti Réttar var raunar ekki eina tilraunin sem
Einar Olgeirsson gerði til að skrifa Islandssögu í marxískum anda. Árið
1954 sendi hann frá sér bókina Ættasamfélag og rikisvald í þjóðveldi
íslendinga. Hún byggðist á fyrirlestrum sem Einar hélt í flokksskóla
Sósíalistaflokksins veturinn 1951-1952.xiv Þar var, líkt og í
Minningarhefti Réttar, fjallað um upphaf íslandsbyggðar. En áherslur
Einars vora breyttar frá því árið 1930.
í Ættasamfélagi og ríkisvaldi kallar Einar landnámið „hetjudáð“ og
fagran vott „um hugrekki og manndóm þeirra manna, sem
ættasamfélagið mótaði.“’lv Hann heldur sig þó við þá skoðun að
ríkisvaldi hafi verið komið á til að veija auðæfi ójafnaðarmanna sem
settu eigin hagsmuni ofar hagsmunum hins „kommúníska"
ættasamfélags og rökuðu til sín auðæfum með ránum og ofbeldi.™ Að
mati Einars sýndu íslendingar þjóðveldisaldar ffam á hvemig stuðla
mátti að „þróun þjóðfélagsins, sem rís upp úr ættsveitaskipulaginu,
áffam til siðmenningar og ffiðsamlegrar sambúðar heillar þjóðar eftir
nýjum, ótroðnum leiðum, án þess að fara braut rikisvaldskúgunar
harðsvíraðrar yfirstéttar með konung í broddi fylkingar." Hér hefur
orðið mikil áherslubreyting frá viðhorfi Einars árið 1930.
í grein í Sögnum árið 1982 bar Jón Viðar Sigurðsson
þjóðemishyggju Einars Olgeirssonar í Ættasamfélagi og rikisvaldi
saman við þjóðemishyggju Jóns Aðils og Jónasar frá Hriflu.x,“
Niðurstaða Jóns Viðars var að hvað „ytra útlit“ varði séu hugmyndir
Einars líkar hugmyndum Jóns og Jónasar. Munurinn liggi í að Jón og
Jónas séu að leitast við að sameina landsmenn í baráttu við Dani og
fyrir sjálfstæði. Tilgangur Einars sé hins vegar að sameina landsmenn í
baráttu gegn Bandaríkjunum og fyrir sósíalisma.xviíl
ALÞJÓÐLEG ÁHRIF OG BREYTT ORÐRÆÐA
Eftir að sósíaldemókratar vom lýstir „sósíalfasistar“ á heimsþingi
Komintem árið 1928 var meginþunga baráttu heimskommúnismans
snúið gegn þeim. Kommúnistar vom brýndir til átaka gegn
sósíaldemókrötum og til að afhjúpa þá sem stéttasvikara og helstu stoð
auðvalds og kapítalisma.x“ Þessi stefna skipaði Alþýðuflokknum á
sama bekk og Framsóknarflokki og Sjálfstæðisflokki (og forvemm
hans) en kommúnistar vom í andstöðu við öll þessi „borgaralegu“ öfl.
Þetta skýrir m.a. viðbrögð kommúnista við Alþingishátiðinni sem
fyrrgreindir þrír flokkar stóðu saman að því að halda.
Hér á landi átti fyrirskipuð barátta við „sósíalfasista" eftir að leiða
til þess að sambúð kommúnista og sósíaldemókrata í sama
stjómmálaflokki varð ekki á vetur setjandi og lauk með fullum skilnaði
árið 1930. Ekki leið þó á löngu þar til alþjóðlegir vindar tóku að blása
á annan veg. Vegna uppgangs fasisma í Evrópu og þess að hugmyndir
um heimsbyltingu vora lagðar til hliðar (í staðinn skyldi stefht að
ræktun sósíalisma í einu landi) kúventi Komintem árið 1935 og tók að
boða samfylkingu gegn fasisma. Fyrrum fjandmenn kommúnista,
sósíaldemókratar og fijálslyndir borgarar, vom skyndilega orðnir
nauðsynlegir samherjar í baráttu gegn fasisma.
Hér er einn forsvarsmanna íslenskra
kommúnista farinn að nota
fornaldararfinn til að brýna menn til
samstöðu á grundvelli þjóðernis.
Um þetta leyti tóku íslenskir kommúnistar að leggja nokkra áherslu
á þjóðemishugmyndir. Það telur Svanur Kristjánsson sjást af
málflutningi þeirra og að þetta kristallist í nafnbreytingu málgagns
flokksins úr Verklýðsblaðinu í Þjóðviljann. Skýringa þessa sé að leita í
samfylkingarstefnunni en einn þáttur hennar var „varðveisla þjóðlegra
verðmæta og borgaralegs lýðræðis gegn áhlaupi fasismans.““ Lýðræði,
þjóðleg gildi og þjóðemiskennd komust því upp á borðið sem æskileg
og notadrjúg úrræði í baráttu gegn sameiginlegum óvini.
í grein í tímaritinu Rauðum pennum árið 1938 ræðir ritstjórinn,
Kristinn E. Andrésson, um nauðsyn þess að Islendingar standi saman
gegn ásælni fasista og veiji land sitt og fullveldi af staðfestu. Máli sínu
til stuðnings tákngerir Kristinn tvær persónur úr sögu fyrstu alda
32sagnir2005