Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 28

Minningar og goðsagnir um sfðari heimsstyrjöldina í Danmörku
framkvæmda, 2. október, höfðu flestallir gyðingamir flúið heimili sín
og farið í felur. Á næstu vikum vom þeir svo ferjaðir yfir til Svíþjóðar
þar sem þeir fengu hæli til stríðsloka. Rúmlega 7.000 manns komust
undan á þennan hátt. Aðeins 481 gyðingur var handtekinn. Þrátt fyrir
þennan takmarkaða árangur þýska hersins vakti þessi aðgerð Þjóðverja
mikla reiði í Danmörku og var fordæmd af nær öllum pólitískum og
trúarlegum samtökum landsins."1 Reiði Dana setti þrýsting á Þjóðverja
og varð til þess að dönsku gyðingamir vom ekki fluttir í
útrýmingarbúðimar í Auschwitz, heldur til Theresienstadt, sem var
nokkurs konar sýningar-gettó („model ghetto“).™ Langflestir dönsku
gyðinganna snem aftur heilir á húfi. Aðeins 52 lifðu ekki af."ai
Um björgun gyðinganna - „The Jewish Dunkirk““iv - hefur mikið
verið skrifað, jafnt marktækar fræðibækur sem hæpnar hetjusögur.
Nokkrar bamabækur hafa verið skrifaðar um björgunina og það er
fjallað um hana í mörgum hinna stærri verka um síðari
heimsstyrjöldina. Hún gegnir einnig stóm hlutverki á Minningasafni
Helfararinnar, Bandaríkjunum og á safni dönsku
andspymuhreyfingarinnar."v Sagan af björgun gyðinganna er yfirleitt
sögð sem eins konar dæmisaga. Hópamir þrír sem að sögunni koma em
mjög einsleitir: gyðingamir em óvirk fómarlömb, Þjóðverjamir em
blóðþyrstir holdgervingar illskunnar og Danir em í hlutverki hetjanna
sem taka rétta siðferðilega afstöðu í erfiðum aðstæðum. Lærdómurinn
af sögunni er að það hafi þrátt fyrir allt verið mögulegt að spyma við
fæti gegn helförinni - jafnvel lítil þjóð og hersetin gat fengið miklu
áorkað hefði hún til þess hugrekki og siðferðilegan styrk.
Lærdómurinn af sögunni er að það
hafi þrátt fyrir allt verið mögulegt að
spyrna við fæti gegn Helförinni - jafnvel
lítil þjóð og hersetin gat fengið miklu
áorkað hefði hún til þess hugrekki og
siðferðilegan styrk.
Með því að kynna björgun gyðinganna J943 sem „ævarandi ljós í
heimi andlegs myrkurs""" og sem „tákn vonar og ljóss í myrkri
Helfárarinnar‘V',il er ekki bara verið að hæla Dönum og búa til hollan
siðferðilegan boðskap fyrir komandi kynslóðir. Eins og sagan er oftast
sögð felur hún einnig í sér áfellisdóm yfir öðmm þjóðum: Dönum tókst
að bjarga næstum öllum gyðingum í Danmörku - af hverju stóðu aðrar
þjóðir sig ekki jafn vel? Sagan af björgun dönsku gyðinganna er því
mikilvæg fyrir gyðinga um allan heim. Hún sýnir að það er mögulegt
að gyðingar öðlist samþykki og viðurkenningu þeirra samfélaga sem
þeir búa í; mögulegt sé að vinna bug á fordómum og ofsóknum
gagnvart gyðingum. Því er eðlilegt að gyðingar í ísrael og Norður-
Ameriku hafi unnið mikið rannsóknastarf í tengslum við björgun
danskra gyðinga og að jiddískar bækur um helförina veiti Danmörku
mikla athygli.“víii Þá vinna ýmsar stofnanir að því að halda minningunni
á lofti, svo sem Þökk sé Skandinavíu-stofnunin sem sfyður
skandinavíska stúdenta til náms í Bandaríkjunum og ísrael."1'
Sagan af björgunarafrekinu 1943 er oft það eina sem Danir vita um
gyðinga í Danmörku, sem og það eina sem gyðingar erlendis vita um
Danmörku."x Máttur minningarinnar er mikill enda er boðskapur
hennar jákvæður og hagstæður þeim sem halda henni á lofti.
NOTKUNARGILDI MINNINGARINNAR FYRIR
DANMÖRKU
Hið ráðandi sögulega minni um síðari heimsstyrjöldina í Danmörku
er eitthvað á þá leið að þrátt fyrir að Þjóðverjar hafi hemumið landið,
þá haft þeir aldrei náð að sigra „hinn danska anda“. Afskipti
hemámsliðsins af málefnum landsins og tilraun til brottflutnings
danskra gyðinga mættu harðri andspymu - ekki bara frá
andspymuhreyfingunni, heldur allri dönsku þjóðinni. Þessi minning
fellur mjög vel að hugmyndum Grundtvigianismans um einstakan
danskan anda mannúðar,'"1 og að sjálfsmynd Danmerkur fyrir strið sem
friðelskandi og mannúðlegrar þjóðar mitt í stærri og grimmari Evrópu.
Þessi ímynd Danmerkur hefur aflað henni virðingar á alþjóðavettvangi
og varð ásamt öðru til þess að henni var skipað í hóp bandamanna í lok
síðari heimsstyijaldar.
Hiö ráöandi sögulega minni um síðari
heimsstyrjöldina í Danmörku er
eitthvað á þá leið að þrátt fyrir að
Þjóðverjar hafi hernumið landið, þá
hafi þeir aldrei náð að sigra „hinn
danska anda".
Af því tilefni að 50 ár voru liðin frá lokum síðari
heimsstyrjaldarinnar var haldin sýning í Pennsylvaníuháskóla til að
minnast björgunar danskra gyðinga. Sýningin bar yfirskriftina „Barátta
og björgun: Svar Danmerkur við helforinni"”"1 og sýndi dönsku
þjóðina sem fyrirmyndarandstæðing kynþáttahyggju. Ef leitað er á
netinu að tímaritsgreinum um Danmörku og síðari heimssfyijöldina,
má fmna fyrirsagnir í svipuðum stíl: „Svar þjóðar við nasistum: Nei“;
„Samsæri um siðsemi"; „Danskur griðastaður“.'“il‘
Flokkun Danmerkur í sigurliðið og hin jákvæða ímynd hennar
hefur reynst landinu verðmæt á alþjóðavettvangi. Sem dæmi um það
má benda á að á sama tíma og svissneskir bankar og fyrirtæki í Evrópu
voru að greiða fómarlömbum helfararinnar skaðabætur krafðist danska
fyrirtækið F. L. Smidt bóta frá eistneska ríkinu vegna fyrirtækis í
Eistlandi sem hafði verið þjóðnýtt eftir síðari heimssfyrjöldina.
Fyrirtæki þetta hafði hagnast á þrælkunarvinnu í stríðinu en það kom
ekki í veg fyrir að danska utanríkisráðuneytið stæði með því."xiv Þessi
ósvífni var sennilega aðeins möguleg vegna orðstírs Danmerkur sem
eins ffemsta siðferðilega andstæðings Helfararinnar og nasisma.
Minningar Danmerkur úr síðari heimsstyijöldinni hafa einnig sfyrkt
sameiginlega þjóðarimynd og einsleitni dansks samfélags því bæði
sýnir hún gyðingana sem hluta af dönsku samfélagi og dönsku þjóðina
sameinaða í réttri siðferðilegri afstöðu gegn nasisma.
Mannfræðingurinn Andrew Buckser hefur fjallað um þá gífurlegu
áherslu sem lögð er á einsleitni samfélagsins í Danmörku.
Innflytjendum eru innrættir danskir siðir og þeim kennd dönsk tunga.
Ekki er mikið pláss fyrir menningarlega fjölbreytni og þeir
innflytjendur sem ekki aðlagast eru litnir homauga."" í Danmörku er
litið svo á að öllum beri að tileinka sér danska menningu og siði - „hinn
danska anda“. Minnihlutahópar sem halda í eigin siði og menningu eru
álitnir ógnun við hið einsleita og mannúðlega danska samfélag. Þannig
halda Danir uppi árásum á menningu minnihlutahópa undir yfirskyni
umburðarlyndis og mannúðar.",vi
HVAÐ GERÐIST HAUSTIÐ 1943?
Á síðustu árum hefur hin opinbera lýsing á björgunarafrekinu mátt
þola talsverða gagnrýni. Sá sem gengur einna lengst í endurtúlkun
atburðanna í október 1943 er Gunnar Paulsson, prófessor i sögu
gyðinga við Háskólann í Leicester. Hann lýsir atburðunum sem
„fullkomlega farsælum brottrekstri danskra gyðinga“"xvii’
framkvæmdum að undirlagi Þjóðverja sem hafi haft það eina markmið
að „hreinsa" Danmörku af gyöingum."xv,ii Danski sagnffæðingurinn
Hans Kirchhoff hefur gagnrýnt Paulsson fyrir slælega heimildarýni og
óvarfæmislegar ályktanir.x"ix Kirchhoff er þó sammála Paulsson um að
þýska hemámsliðið hafi sjálft spillt aðgerðinni og stuðlað að því að
gyðingamir næðu að flýja til Svíþjóðar. I nýlegri bók sinni um
Danmörku í síðari heimssfyijöldinnixl skrifar Kirchhoff um björgun
gyðinganna á gagnrýninn hátt og sýnir hana í nýju ljósi með hjálp
staðreynda sem hingað til hafa ekki farið hátt í skrifum danskra
sagnfræðinga um málið, eða eins og hann segir sjálfur: „Enginn
danskur sagnfræðingur hefur vogað sér að blaka við þessari bestu stund
hemámskynslóðarinnar“.xii Kirchhoff virðist þó telja að með því að
segja alla söguna af björgunarafrekinu sé ekki verið að eyðileggja gildi
þess. Vissulega missi Danir stöðu sína sem ármenn réttrar breytni. En
það mikilvægasta - möguleikinn á mannúð á tímum helfararinnar - sé
til staðar eftir sem áður.xlii
26 Sagnir 2005