Sagnir - 01.06.2005, Side 28

Sagnir - 01.06.2005, Side 28
Minningar og goðsagnir um sfðari heimsstyrjöldina í Danmörku framkvæmda, 2. október, höfðu flestallir gyðingamir flúið heimili sín og farið í felur. Á næstu vikum vom þeir svo ferjaðir yfir til Svíþjóðar þar sem þeir fengu hæli til stríðsloka. Rúmlega 7.000 manns komust undan á þennan hátt. Aðeins 481 gyðingur var handtekinn. Þrátt fyrir þennan takmarkaða árangur þýska hersins vakti þessi aðgerð Þjóðverja mikla reiði í Danmörku og var fordæmd af nær öllum pólitískum og trúarlegum samtökum landsins."1 Reiði Dana setti þrýsting á Þjóðverja og varð til þess að dönsku gyðingamir vom ekki fluttir í útrýmingarbúðimar í Auschwitz, heldur til Theresienstadt, sem var nokkurs konar sýningar-gettó („model ghetto“).™ Langflestir dönsku gyðinganna snem aftur heilir á húfi. Aðeins 52 lifðu ekki af."ai Um björgun gyðinganna - „The Jewish Dunkirk““iv - hefur mikið verið skrifað, jafnt marktækar fræðibækur sem hæpnar hetjusögur. Nokkrar bamabækur hafa verið skrifaðar um björgunina og það er fjallað um hana í mörgum hinna stærri verka um síðari heimsstyrjöldina. Hún gegnir einnig stóm hlutverki á Minningasafni Helfararinnar, Bandaríkjunum og á safni dönsku andspymuhreyfingarinnar."v Sagan af björgun gyðinganna er yfirleitt sögð sem eins konar dæmisaga. Hópamir þrír sem að sögunni koma em mjög einsleitir: gyðingamir em óvirk fómarlömb, Þjóðverjamir em blóðþyrstir holdgervingar illskunnar og Danir em í hlutverki hetjanna sem taka rétta siðferðilega afstöðu í erfiðum aðstæðum. Lærdómurinn af sögunni er að það hafi þrátt fyrir allt verið mögulegt að spyma við fæti gegn helförinni - jafnvel lítil þjóð og hersetin gat fengið miklu áorkað hefði hún til þess hugrekki og siðferðilegan styrk. Lærdómurinn af sögunni er að það hafi þrátt fyrir allt verið mögulegt að spyrna við fæti gegn Helförinni - jafnvel lítil þjóð og hersetin gat fengið miklu áorkað hefði hún til þess hugrekki og siðferðilegan styrk. Með því að kynna björgun gyðinganna J943 sem „ævarandi ljós í heimi andlegs myrkurs""" og sem „tákn vonar og ljóss í myrkri Helfárarinnar‘V',il er ekki bara verið að hæla Dönum og búa til hollan siðferðilegan boðskap fyrir komandi kynslóðir. Eins og sagan er oftast sögð felur hún einnig í sér áfellisdóm yfir öðmm þjóðum: Dönum tókst að bjarga næstum öllum gyðingum í Danmörku - af hverju stóðu aðrar þjóðir sig ekki jafn vel? Sagan af björgun dönsku gyðinganna er því mikilvæg fyrir gyðinga um allan heim. Hún sýnir að það er mögulegt að gyðingar öðlist samþykki og viðurkenningu þeirra samfélaga sem þeir búa í; mögulegt sé að vinna bug á fordómum og ofsóknum gagnvart gyðingum. Því er eðlilegt að gyðingar í ísrael og Norður- Ameriku hafi unnið mikið rannsóknastarf í tengslum við björgun danskra gyðinga og að jiddískar bækur um helförina veiti Danmörku mikla athygli.“víii Þá vinna ýmsar stofnanir að því að halda minningunni á lofti, svo sem Þökk sé Skandinavíu-stofnunin sem sfyður skandinavíska stúdenta til náms í Bandaríkjunum og ísrael."1' Sagan af björgunarafrekinu 1943 er oft það eina sem Danir vita um gyðinga í Danmörku, sem og það eina sem gyðingar erlendis vita um Danmörku."x Máttur minningarinnar er mikill enda er boðskapur hennar jákvæður og hagstæður þeim sem halda henni á lofti. NOTKUNARGILDI MINNINGARINNAR FYRIR DANMÖRKU Hið ráðandi sögulega minni um síðari heimsstyrjöldina í Danmörku er eitthvað á þá leið að þrátt fyrir að Þjóðverjar hafi hemumið landið, þá haft þeir aldrei náð að sigra „hinn danska anda“. Afskipti hemámsliðsins af málefnum landsins og tilraun til brottflutnings danskra gyðinga mættu harðri andspymu - ekki bara frá andspymuhreyfingunni, heldur allri dönsku þjóðinni. Þessi minning fellur mjög vel að hugmyndum Grundtvigianismans um einstakan danskan anda mannúðar,'"1 og að sjálfsmynd Danmerkur fyrir strið sem friðelskandi og mannúðlegrar þjóðar mitt í stærri og grimmari Evrópu. Þessi ímynd Danmerkur hefur aflað henni virðingar á alþjóðavettvangi og varð ásamt öðru til þess að henni var skipað í hóp bandamanna í lok síðari heimsstyijaldar. Hiö ráöandi sögulega minni um síðari heimsstyrjöldina í Danmörku er eitthvað á þá leið að þrátt fyrir að Þjóðverjar hafi hernumið landið, þá hafi þeir aldrei náð að sigra „hinn danska anda". Af því tilefni að 50 ár voru liðin frá lokum síðari heimsstyrjaldarinnar var haldin sýning í Pennsylvaníuháskóla til að minnast björgunar danskra gyðinga. Sýningin bar yfirskriftina „Barátta og björgun: Svar Danmerkur við helforinni"”"1 og sýndi dönsku þjóðina sem fyrirmyndarandstæðing kynþáttahyggju. Ef leitað er á netinu að tímaritsgreinum um Danmörku og síðari heimssfyijöldina, má fmna fyrirsagnir í svipuðum stíl: „Svar þjóðar við nasistum: Nei“; „Samsæri um siðsemi"; „Danskur griðastaður“.'“il‘ Flokkun Danmerkur í sigurliðið og hin jákvæða ímynd hennar hefur reynst landinu verðmæt á alþjóðavettvangi. Sem dæmi um það má benda á að á sama tíma og svissneskir bankar og fyrirtæki í Evrópu voru að greiða fómarlömbum helfararinnar skaðabætur krafðist danska fyrirtækið F. L. Smidt bóta frá eistneska ríkinu vegna fyrirtækis í Eistlandi sem hafði verið þjóðnýtt eftir síðari heimssfyrjöldina. Fyrirtæki þetta hafði hagnast á þrælkunarvinnu í stríðinu en það kom ekki í veg fyrir að danska utanríkisráðuneytið stæði með því."xiv Þessi ósvífni var sennilega aðeins möguleg vegna orðstírs Danmerkur sem eins ffemsta siðferðilega andstæðings Helfararinnar og nasisma. Minningar Danmerkur úr síðari heimsstyijöldinni hafa einnig sfyrkt sameiginlega þjóðarimynd og einsleitni dansks samfélags því bæði sýnir hún gyðingana sem hluta af dönsku samfélagi og dönsku þjóðina sameinaða í réttri siðferðilegri afstöðu gegn nasisma. Mannfræðingurinn Andrew Buckser hefur fjallað um þá gífurlegu áherslu sem lögð er á einsleitni samfélagsins í Danmörku. Innflytjendum eru innrættir danskir siðir og þeim kennd dönsk tunga. Ekki er mikið pláss fyrir menningarlega fjölbreytni og þeir innflytjendur sem ekki aðlagast eru litnir homauga."" í Danmörku er litið svo á að öllum beri að tileinka sér danska menningu og siði - „hinn danska anda“. Minnihlutahópar sem halda í eigin siði og menningu eru álitnir ógnun við hið einsleita og mannúðlega danska samfélag. Þannig halda Danir uppi árásum á menningu minnihlutahópa undir yfirskyni umburðarlyndis og mannúðar.",vi HVAÐ GERÐIST HAUSTIÐ 1943? Á síðustu árum hefur hin opinbera lýsing á björgunarafrekinu mátt þola talsverða gagnrýni. Sá sem gengur einna lengst í endurtúlkun atburðanna í október 1943 er Gunnar Paulsson, prófessor i sögu gyðinga við Háskólann í Leicester. Hann lýsir atburðunum sem „fullkomlega farsælum brottrekstri danskra gyðinga“"xvii’ framkvæmdum að undirlagi Þjóðverja sem hafi haft það eina markmið að „hreinsa" Danmörku af gyöingum."xv,ii Danski sagnffæðingurinn Hans Kirchhoff hefur gagnrýnt Paulsson fyrir slælega heimildarýni og óvarfæmislegar ályktanir.x"ix Kirchhoff er þó sammála Paulsson um að þýska hemámsliðið hafi sjálft spillt aðgerðinni og stuðlað að því að gyðingamir næðu að flýja til Svíþjóðar. I nýlegri bók sinni um Danmörku í síðari heimssfyijöldinnixl skrifar Kirchhoff um björgun gyðinganna á gagnrýninn hátt og sýnir hana í nýju ljósi með hjálp staðreynda sem hingað til hafa ekki farið hátt í skrifum danskra sagnfræðinga um málið, eða eins og hann segir sjálfur: „Enginn danskur sagnfræðingur hefur vogað sér að blaka við þessari bestu stund hemámskynslóðarinnar“.xii Kirchhoff virðist þó telja að með því að segja alla söguna af björgunarafrekinu sé ekki verið að eyðileggja gildi þess. Vissulega missi Danir stöðu sína sem ármenn réttrar breytni. En það mikilvægasta - möguleikinn á mannúð á tímum helfararinnar - sé til staðar eftir sem áður.xlii 26 Sagnir 2005
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.