Sagnir - 01.06.2009, Blaðsíða 66

Sagnir, 29. árgangur
Árni H. Kristjánsson
Goösögnin um þjóðarsáttina 1990
Grein þessi er unnin upp úr BA-ritgerð minni,
„Þjóðarsáttin 1990. Forsagan og goðsögnin.“ Er éghófst
handa við rannsóknina varð mér ljóst að viðfangsefnið er
viðkvæmt og vandmeðfarið. Þetta kom meðal annars fram
í tregðu ASÍ og VSÍ varðandi viðtöl og frumheimildir.
Þrátt fyrir ljón í veginum tel ég að með rannsókn minni
hafi verið fyllt að nokkru upp í eyður fyrri rannsókna
með nýjum heimildum og sjónarhornum sem leiddu til
ögrandi niðurstaðna.
Þríhliða kjarasamningar milli verkalýðshreyfingar,
atvinnurekenda og ríkisins sem undirritaðir voru 2.
febrúar 1990 og kenndir eru við þjóðarsátt hafa fest sig
f sessi sem efnahagslegt afrek. Með þessum samningum
var loks klippt á áralangar víxlhækkanir launa og
verðlags og verðbólgudraugurinn kveðinn niður. Með
þjóðarsáttinni var markað upphaf til aukins stöðugleika
í efnahagsmálum og grunnur var lagður að góðæri tíunda
áratugarins. Þannig hefur þjóðarsáttin 1990 skipað sér
á bekk með merkisatburðum 20. aldar og hefur yfir sér
goðsagnakennt yfirbragð. Það sem gerði þjóðarsáttina
1990 einstaka var að aldrei áður höfðu jafnmargir
ólíkir hagsmunaaðilar komið að kjarasamningagerð.
Aldrei áður höfðu eins umfangsmiklar efnahagslegar
forsendur legið til grundvallar kjarasamningum. Þar
var meðal annars að finna þau nýmæli að allir skyldu fá
sömu kauphækkanir og að verðbólguspár yrðu lagðar
til grundvallar kaupmáttarmarkmiðum. Hornsteinninn
var stöðugt gengi sem kæmi í stað verðtryggingar í eldri
kj arasamningum.1
Hér verður hvorki forsögunni né kjarasamningunum
sjálfum gerð ítarleg skil, heldur verður sjónum beint að
andstæðum söguskoðunum um tilurð þjóðarsáttarinnar
og mikilvægi sögunnar í víðara samhengi. Skoðað verður
samband sögu og minninga og hvaða áhrif það hefur á
sköpun og varðveislu sögunnar.
Forseti ögrar viðtekinni söguskoðu
Forseti Islands, Ólafur Ragnar Grímsson, varpaði
pólitískri sprengju í ávarpi ámálþingi til heiðurs Steingrími
Hermannssyni áttræðum þann 22. júní 2008. Forsetinn
fór yfir farinn veg og útlistaði meðal annars efnahagsleg
afrek ríkisstjórnar Steingríms á árunum 1988-1991, en í
henni sat hann sjálfur sem fjármálaráðherra:
Þeirri stjórn tókst að afstýra hruni atvinnuvega, ráða
niðurlögum verðbólgunnar sem herjað hafði á efnahagslífið
í áratugi og skapa víðtæka þjóðarsátt um stöðugleika og
batnandi lífskjör. Margir hafa á síðari árum reynt að eigna
sérþessa Lilju, ýmsum skáldum ætlaður kveðskapurinn, en
staðreyndirnar tala sínu máli. Það var forsætisráðherrann
Steingrímur Hermannsson og samráðherrar hans sem
leiddu Island út úr ólgusjó verðbólgunnar og inn á nýjar
lendur þjóðarsáttar. Auðvitað var atburðarásin hönnuð
á þann veg að sviðsljósið beindist oft að öðrum þegar
áföngum var náð. I því fólst stjórnviskan og Steingrímur
átti hana í ríkum mæli. Hann vissi að ef ætti að festa
þjóðarsátt í sessi yrðu forystumenn stéttarsamtaka að fá
sitt svigrúm, jafnvel heiður og dýrðarljóma. En leiksviðið
sjálft, undirstöðurnar, aðdragandann og umgjörð alla
smíðaði yfírsmiðurinn við Lækjargötu með sínum
mönnum enda löngum laginn með sporjárn og hefil,
hamar og sög.2
V iðbrögðin létu ekki á sér standa, bæði leikir og lærðir risu
upp og mótmæltu meintri sögufölsun forsetans. Þar fór
fremstur í flokki Guðmundur Magnússon, sagnfræðingur
er skráði sögu Vinnuveitendasambandsins, Frá kreppu
til þjóðarsáttar. Guðmundur dró saman niðurstöður
rannsóknar sinnar er hann hafnaði alfarið söguskoðun
Ólafs Ragnars, auk þess vísaði hann sér til fulltingis í
kollega sinn Helga Skúla Kjartansson, sem einnig ritaði
um þjóðarsáttina í yfirlitsriti sínu, Island á 20. öld:
í ritinu Island á 20. öld (Reykjavík 2004) segir Helgi
Skúli Kjartansson sagnfræðingur að frumkvæðið að
þjóðarsáttinni svokölluðu árið 1990 hafi komið frá
aðilum vinnumarkaðarins; verkalýðshreyfingu og
atvinnurekendum: „Þeir gengu til samninga og lögðu að
vanda fyrir ríkisstjórnina óskalista sinn. En ekki um neinn
venjulegan félagsmálapakka, heldur víðtækar aðgerðir til
að tryggja stöðugleikann í efnahagsmálum“, skrifar hann.
Þegar ég samdi bók mína Frá kreppu til þjóðarsáttar ræddi
ég við stjórnmálamenn og embættismenn, og forystumenn
í verkalýðshreyfingu og meðal vinnuveitenda á tíma
þjóðarsáttar. Niðurstaðan var afdráttarlaus og kom ekki
óvart. Allt frumkvæði að samningunum, gerð þeirra og
eftirfylgni var verk stéttarsamtakanna.3
Guðmundur Magnússon telur að þeir sem mestan
heiður eigi af þjóðarsáttinni séu Einar Oddur
Kristjánsson, formaður VSI,4 en hann haslaði sér síðar
völl í stjórnmálum og sat á þingi fyrir Sjálfstæðisflokkinn
64