Sagnir - 01.06.2009, Blaðsíða 45

Sagnir, 29. árgangur
kirkjunnar samræmast ekki sannleikanum og því telur
Þorsteinn algj örlega óhæít að leggj a trúnað á þær og er viss
um að kirkjan mun á endanum víkja fyrir skynseminni.
Ljóst er að Þorsteinn dansaði á mörkum þess sem leyfilegt
gat talist í gagnrýni á trúna.
í næsta tölublaði Sunnanfara, eftir að greinin „Trú og
vísindi“ birtist, er prentuð yfirlýsing um að Sunnanfari
sé „nú búinn að fá nóg af trúarbragða hugleiðingum,
og er grein Þorsteins Gíslasonar í seinasta blaði, sem er í
sjálfu sér myndarlega skrifuð, hið síðasta, er tekið verður
í blaðið afþví tagi“27 Efnið hefur greinilega þótt eldfimt.
Greinilegt er að trúarbrögð voru þyrnir í augum
Þorsteins á Hafnarárunum. Af greinarskrifum Þorsteins
í Sunnanfara mætti draga þá ályktun að hann hafi verið
trúlaus. Hann trúði að minnsta kosti ekki á guð kristinnar
kirkju og ekki er að sjá á ofangreindum skrifum að hann
viðurkenni neina aðra guðshugmynd. Annars segir hann
aldrei berum orðum að hann sé vantrúarmaður eða
trúleysingi. Það má hugsanlega skýra með því að hann
vissi að slík lífsskoðun var óvinsæl og ólíkleg til að hjálpa
frama ungra og metnaðarfullra manna eins og honum
sjálfum. Því verður ekkert fullyrt um trúleysi Þorsteins
þó líklegt megi telja að hann hafi verið að minnsta kosti
trúlaus á Hafnarárunum.
Trúlausa skáldið
Trúleysingjar í hópi þekktra manna um aldamótin
voru ekki margir. Þessi lífsskoðun naut ekki vinsælda
almennings þar sem flestallir Islendingar voru trúaðir
þrátt fyrir að sumir hafi verið frjálslyndari í trúmálum
en aðrir. Þorsteinn Erlingsson er hins vegar dæmi um
mann sem viðurkenndi trúleysi sitt opinberlega og
fjallaði talsvert um trúmál í kvæðum sínum og skrifum.
Eftir að Þorsteinn snéri heim úr tólf ára dvöl í Danmörku
1895 gerðist hann ritstjóri landsmálablaðsins Bjarka
á Seyðisfirði ári eftir heimkomuna og starfaði við það
til 1901. í Bjarka fékk Þorsteinn tækifæri til að kynna
Islendinga fyrir skoðunum sínum á bæði trúmálum og
stjórnmálum, en Þorsteinn hafði kynnst hugmyndum
sósíalista á Hafnarárum sínum og gerðist hugfanginn
þeirri hugsjón. Þó var hann enginn bókstafstrúarmaður
í þeim efnum eins og Sigurður Nordal hefur bent á:
„Mannúð Þorsteins var miklu ríkari þáttur í skoðunum
hans en hinn fræðilegi grundvöllur sósíalismans!'28
Andstaðan við kúgun yfirvaldsins í jafnaðarmennskunni
rímar ágætlega við skoðanir Þorsteins á trúarbrögðum.
Þorsteinn er vanalega talinn sem eitt af þeim íslensku
skáldum sem voru undir áhrifum raunsæis í bókmenntum
frá Georg Brandes. Að sjálfsögðu er rétt að Þorsteinn
varð fyrir áhrifum frá Brandes þegar hann var staddur í
Danmörku. Hins vegar verður andúð hans á kirkjunni
ekki einungis rakinn til Brandesar. Andúð hans á klerka-
og embættismannaveldinu má rekja til kynna hans af
frjálslyndum Islendingum eins og Jóni Ólafssyni og
Steingrími Thorsteinssyni, sem ná lengra aftur en kynni
hans af kenningum Brandesar.29 Einnig var Brandes ekki
sósíalisti eins og Þorsteinn. Því er villandi að skipa honum
í sama flokk og til dæmis þá Verðandi menn sem vanalega
eru kenndir við hugmyndir Brandesar.
Fyrsta ádeila Þorsteins á trúarbrögð var Ijóðið „Örlög
guðanna“ sem birtist í Sunnanfara 1892. Þar ræðst
hann harkalega á kristindóminn og lýsir því hvernig
kristindómurinn braust til valda í heiminum og síðan
hvernig hann tók yfir Island. Upphafserindin hljóða svo:
Um suðurheim kristnin var geingin í garð
og guðirnir reknir aflöndum,
en kominn var blóðugur kross í það skarð
og kirkjur með fjöllum og ströndum.
Hin heilögu goð voru af Ólympi ærð,
og alstaðar frelsið í nauðum,
og listin hin gríska lá svívirt og særð
43