Sagnir - 01.06.2009, Blaðsíða 82

Sagnir, 29. árgangur
sum þessara atriða eru umdeild í báðum tilfellum, einkum
þjóðernishreinsanirnar. En sé orðum vesturlanda trúað í
málefnum Kosovo og rússneskum málflutningi um hvað
gerðist í stríðinu í Suður-Ossetíu er ljóst að líkindin eru
mjög mikil.
Til viðbótar við hversu þröngt skilgreindar ástæðurnar
fyrir sjálfsákvörðunarrétti Kosovo voru, var líka erfitt
að viðurkenna þetta sem einhverskonar nýja leið til þess
að öðlast sjálfsákvörðunarrétt, vegna þess að aðeins 62
(eða 63 með Taívan) ríkja heims viðurkenna sjálfstæði
héraðsins. Það sem meira máli skiptir er að þar eru
líka aðeins þrjú af fimm ríkjum sem eiga fastafulltrúa í
Oryggisráði Sameinuðu þjóðanna - Bandaríkin, Bretland
og Frakkland. Rússland og Kína viðurkenndu á þeim tíma
ekki að þessar kröfur útlistaðar hér að ofan gætu veitt
nokkurn rétt til sjálfsákvörðunar fyrir héraðið. Hins vegar
hefur þetta nú breyst: Rússland hefur í raun viðurkennt
hina nýju leið. Með því að viðurkenna sjálfstæði Abkasíu
og Suður-Ossetíu á svipuðum forsendum og vesturlönd
viðurkenna sjálfstæði Kosovo hafa Rússar í það minnsta
viðurkennt þessa leið að sjálfsákvörðunarrétti. Síðan deila
aðilar um hvort þessar aðstæður hafi komið upp í hverju
tilviki fyrir sig, en geti fallist þeir á annað borð á að svo
sé hljóta þeir að viðurkenna að sjálfsákvörðunarréttur sé
viðeigandi fyrir viðkomandi svæði. Þannig skiptir ekki
öllu hvort aðstæður í Suður-Ossetíu hafi verið eins og
þær í Kosovo til dæmis hvað varðar þjóðernishreinsanir
heldur einungis að þeir sem tali fyrir sjálfsákvörðunarrétti
héraðsins trúi því og noti þær sem hluta af sínum rökum.
Kína hefur ekki viðurkennt þessa leið og mun sennilega
seint gera það vegna aðstæðna í Xinjang og Tíbet. Hins
vegar hefur Kína, allt fráþví á 10. áratugnum, haft þá stefnu
að einfaldlega taka ekki afstöðu innan öryggisráðsins
í málefnum sem þessum sem oft á tíðum varða það sem
hægt er að kalla afskipti af innanríkismálum annarra
ríkja. Það hefur ekki verið fylgjandi, en ekki heldur beitt
neitunarvaldi.20 Þess vegna er afstaða Kínverja í samhengi
til hinnar nýju leiðar til sjálfsákvörðunarréttar ekki nálægt
því jafn mikilvæg og hinna ríkjanna sem eiga fastafulltrúa
í öryggisráðinu.
Niðurstöður
Sagnfræðingar veigra sér oft við því að spá fyrir um
framtíðina, enda spámennska ónákvæm vísindagrein. Þó
tel ég að það megi segja með nokkurri vissu að hin nýja
leið til sjálfsákvörðunarréttar sé komin til þess að vera.
Ef þessi fjögur af fimm ríkjum sem eiga fastafulltrúa í
öryggisráði Sameinuðu þjóðanna ætla að vera samkvæm
sjálfum sér munu þau ekki eiga annan kost en að
samþykkja það í framtíðinni þegar aðrir hópar gera tilkall
til þessarar leiðar að hún sé löggild. Það að stórveldin
muni vera samkvæm sjálfum sér er síðan með öllu óvíst.
Þar að auki hafa þau alltaf þá leið út að hafna einfaldlega
þeirri túlkun á atburðum sem aðskilnaðarhóparnir leggja
fram, líkt og vesturlönd gera nú um Abkasíu og Suður-
Ossetíu og Rússar gera enn í sambandi við Kosovo.
Hér hefur ekki gefist færi á því að fara ítarlega í alla
þætti hinnar nýju leiðar til sjálfsákvörðunarréttar sem
sett var fram. Það má vissulega færa rök fyrir þvf að
sjálfstæði bæði Kosovo annars vegar og Suður-Ossetíu
og Abkasíu hins vegar hafi aðeins hlotið náð ólíkra hluta
alþjóðasamfélagsins vegna stórveldapólitík hvers tíma
fyrir sig. Einnig má benda á dæmi önnur svæði sem hafa
krafist oghlotið sjálfstæðis með svipuðum rökum, svo sem
Bangladess eða Austur-Tímor, og spyrja hvort þetta sé
nokkuð nýtt. Eg vil meina að þó svo að endanleg útkoma
hafi verið svipuð hafi þessar sjálfstæðisbaráttur verið
eðlisólíkar þeim sem hafa átt sér stað í Kosovo, Abkasíu og
Suður-Ossetíu. Þessi þrjú svæði og sjálfstæði þeirra - sem
orðið er raunin, þrátt fyrir óánægju gömlu herraríkjanna
- hafa markað tímamót í þróun sjálfsákvörðunarréttar.
Tímamót sem skipta máli fyrir sjálfstæðisbaráttur um
allan heim, allt frá frá Vestur-Sahara til Aceh. Ahugavert
verður að sjá hvernig stórveldin munu taka á því, hvort
þau muni samþykkja að aðrir fylgi þeim fordæmum sem
þau hafa nú þegar skapað, eða reyna að afneita þeim og
halda sig við að þessi dæmi séu sui generis. Eitt er víst og
það er að hugmyndin um sjálfsákvörðun sem lagalegan
rétt hefur öðlast nýja mynd. Boðið hefur verið upp á nýja
leið og fleiri munu í framtíðinni gera kröfu um að fá að
fylgjahenni.
Tilvísanir:
1) Sheehan, James J. „The Problem of Sovereignty in
European Historý‘ American HistoricalReview, 2006.
111(1): bls. 1-15. Bls. 10.
2) Gott yfirlit yfir þróun sjálfsákvörðunarréttar er t.d.
að finna í: Pétur Dam Leifsson, „People’s Right to Self-
Determination.“ Afmœlisrit Háskólans á Akureyri. Ritstjóri:
Hermann Oskarsson. 2007, Háskólinn á Akureyri: Akureyri.
bls. 267-277.
3) Eftir fyrri heimsstyrjöldina varð Súdetaland hluti af
Tékkóslóvakíu, nýju fjölþjóðlegu ríki. Tékkóslóvakía var
eitt þeirra ríkja sem myndað var með sjálfsákvörðunarrétt
80