Sagnir - 01.06.2009, Blaðsíða 8

Sagnir, 29. árgangur
Guðmundur Hálfdanarson
ímyndir - sjálfsmyndir:
Hvernig mynda þjóðirsér söguskoðun?
Snemmsumars árið 2008 sendi
Sagnfræðingafélag Islands þáverandi
forsætisráðherra Islands, Geir H. Haarde, bréf
þar sem kvartað var yfir þeirri söguskoðun
sem birtist í skýrslu um „ímynd íslands“
sem hafði komið út skömmu áður á vegum
forsætisráðuneytisins. í bréfinu benti stjórn
félagsins á að skýrslan byggði á úreltum
hugmyndum sem væru greinilega „á skjön við
sagnfræðirannsóknir síðustu 30-35 ára".1 Því
til stuðnings var tekið dæmi af fullyrðingum
í skýrslunni sem þóttu vafasamar, svo sem
um innbyggða frelsisást þjóðarinnar sem
skýrsluhöfundar sögðu að væri „mótuð af lífsbaráttu í
harðbýlu landi“ og að þjóðin hafi tekið „stökk frá því að
vera þróunarland til þess að verða ein ríkasta þjóð í heirni
á innan við öld“ við það eitt að fá frelsi og sjálfstæði.2
Ahersla ímyndarskýrslunnar á eðlislæga ást íslendinga á
frelsinu þarf í sjálfu sér ekki að koma á óvart því að hún
er greinilegt barn síns tíma. I umsögnum „rýnihópa“,
sem skýrsluhöfundar notuðu sem heimild um sjálfsmynd
íslendinga, er landsmönnum talið helst til gildis að þeir séu
nýjungagjarnir og vaði „áfram, en á jákvæðan hátt“ (62);
þeir „láta ekkert stoppa sig“ (69); í viðskiptum „förum
[við] okkar leiðir, framhjá „hírarkíinu“ (valdakerfinu)“
(69); á Islandi er „alltaf sagt: „já við getum örugglega gert
þetta“. „Can do spirit“. Við trúum því að við getum allt“
(69), o.s.frv. Allar þessar klisjur um hina frjálssinnuðu og
óheftu íslendinga voru áberandi til skamms tíma, á meðan
„útrás“ íslenskra fyrirtækja og ævintýralegurvöxtur
þármálastofnana þótti til mestu fyrirmyndar. „Islensku
fyrirtækin sem leitt hafa útrásina á undanförnum árum
byggja öll meira eða minna á þeim kostum og einkennum
sem við teljum olckur hafa sem þjóð í augum útlendinga“,
segir t.d. í skýrslu framtíðarhóps Viðskiptaráðs íslands
sem út kom árið 2006. „Við erum lítil, vel tengd innbyrðis,
erum fljót að átta okkur á stöðu mála, erum hugmyndarík,
tökum ákvarðanir strax og lærum fljótt og örugglega af
reynslunni.“3 Nú, þegar íjármálafyrirtækin eru flest rústir
einar og fátt situr eftir af útrásinni annað en botnlausar
skuldir, hljóma slíkar yfirlýsingar heldur hjákátlega, svo
ekki sé meira sagt.
Það sem kemur aftur á móti á óvart er
hversu margt í söguvitund Islendinga
hefur staðist átök síðustu mánaða.
Vissulega er nú gert góðlátlegt grín að
hugmyndum um víkingaeðli Islendinga,
sem var notað fyrir ekki alllöngu til
að skýra það sem virtist velheppnað
strandhögg íslenskra viðskiptajöfra
erlendis,4 en aðrar „staðreyndir“
úr íslandssögunni lifa þó góðu lífi.
„Hryllilegustu mistök frá 1262“,5
sagði Davíð Oddsson, fyrrverandi seðlabankastjóri,
t.a.m. um svonefndan Icesave-samning í blaðaviðtali,
og vísar þar augljóslega til þeirra „mistaka" Islendinga
að ganga Noregskonungi á hönd. Þór Saari, þingmaður
Borgarahreyfingarinnar, tók undir þessa skoðun í
útvarpsfréttum skömmu síðar: „Þetta er versti samningur
sem ísland hefur nokkurn tíma séð sennilega síðan Gamli
sáttmáli“, sagði hann. „Það er ekki flóknara en það.“6
Nú er málið auðvitað nokkuð flóknara en það. Þannig
má minna á að því hefur verið haldið fram með gildum
(en þó tæpast óyggjandi) rökum að sá „Gamli sáttmáli“
sem við þekkjum sé í raun alls ekki frá árinu 1262 heldur
hafi varðveittir textar hans verið samdir á 15. öld til að
styrkja stöðu íslendinga á þeim tíma.' Þar að auki er
nokkuð djúpt í árinni tekið að lýsa hollustueiðum við
Noregskonung sem „hryllilegum mistökum“. Fyrir Jóni
Sigurðssyni var Gamli sáttmáli mikilvægur einmitt vegna
þess að honum þótti samningurinn mjög góður, og þess
vegna hélt hann sáttmálanum ákaft á loft í deilum sínum
við Dani og vildi snúa aftur til þeirra landsréttinda sem
honum þóttu tryggðir í hinum forna samningi.8
Þrátt fyrir að þau viðhorf sem birtist í ummælum
stjórnmálamanna um „Gamla sáttmála“ eða „mistökin
frá 1262“ geti tæpast talist góð sagnfræði þá eru þau
mjög áhugavert hugmyndasögulegt viðfangsefni. Þannig
hefur Gamli sáttmáli orðið í hugum fólks að eins konar
lykilhugtaki íslandssögunnar og þar skiptir innihald
meints sáttmála eða sögulegt samhengi hans litlu máli.