Sagnir - 01.06.2009, Blaðsíða 50

Sagnir, 29. árgangur
Heiðar Lind Hansson
Umræður um bænarskrár varðandi
trúfrelsi á Alþingi 1863 og 1865
Fyrirboðar breytinga er snerta formgerð samfélaga
hafa oftar en ekki valdið titringi, ólgu og miklum
átökum í heimssögunni. Nýjar hugmyndir manna
um samfélagsgerðina leiða gjarnan af sér öldu
viðhorfsbreytinga og um leið nýja hegðun, sem síðar getur
af sér enn nýrri hugsun og uppgötvun nýrra hluta. Deigla
hugmyndanna er síbreytileg. Orð enska ljóðskáldsins
John Donne, „No man is an island“, fela það í sér að
enginn einstaklingur eða, ef svo ber undir, samfélög
manna, er eyland í hinum stóra fjölbreytilega heimi
mannskepnunnar. Kvikan í leitandi hugum mannanna
glóir stöðugt og umbreytir yfirbyggingunni.
I gegnum árin hafa Islendingar oft þurft að taka á honum
stóra sínum til að bregðast við nýjum hugmyndum
um skipun samfélagsins. Hafa sumar haft margvísleg
áhrif á uppbyggingu þess en aðrar ekki. Umræðan sem
hugmyndunum fylgja getur oft verið mikil og ofsafengin
og hefur oftar en ekki verið fjötur um fót fyrir fámenna
þjóð eins og ísland að leysa. Mýmörg dæmi eru um það
í sögunni.
Ætlunin hér er að fjalla um þau viðhorf til trúfrelsis
sem fram komu í umræðum á Alþingi árin 1863 og
1865. Þær áttu sér stað vegna bænarskráa úr Suður-
Þingeyjarsýslu sem lagðar voru fram fyrir þingin tvö, en
krafa þeirra var í grófum dráttum „Að öllum kristilegum
trúarbragðaflokkum verði veitt fullkomið trúarfrelsi
hér á landi.”1, eins og segir orðrétt í skránni frá 1863. I
umfjöllun þessari verður leitast við að greina og skoða
hvernig viðhorfum tillaga þessara frjálslyndu Þingeyinga
mætti á Alþingi Islendinga. Ferill málsins verður rakinn
allt frá því að skrárnar urðu til heima í héraði og til
málalykta í atkvæðagreiðslu á Alþingi. Reynt verður að
komast að því um hvað var deilt og hvaða ástæður voru
fyrir því að þorri þingheims fann sig ekki knúinn til
að samþykkja bónir Þingeyinganna á þessum tveimur
þingum. Mál þetta er dæmigert fyrir komu nýrra tíma og
hugsunar inn í íslenskt samfélag, sem var á þessum tfma
í startholunum að hefja stökk sitt inn í iðnvæddan heim
hins kapítalíska efnahagslífs og frjálslyndra hugmynda.
Sögulegt baksvið
Á þessum árum, um miðbik 19. aldar, voru áherslur
frjálslyndisstefnunnar teknar að hafa áhrif í löndum
Norðurálfu og kröfunni um rýmkun á borgaralegum
réttindum var haldið hátt á lofti víða í álfunni. Trúfrelsi
var eitt af þessum nýju réttindum. Að mati eins helsta
hugmyndafræðings frjálslyndisstefnunar, hins enska
John Locke, var það náttúrulegur réttur manna að ráða
því hvort þeir kysu að tilbiðja almáttugan guð, hafa
skoðun á mönnum og málefnum eða funda um þau
svo dæmi séu tekin. Ríkið átti ekki að traðka á þessum
réttindum. Undir gunnfána þessarar hugsunar sveif andi
frjálslyndisstefnunar yfir Evrópu á 19 öldinni.2
Hjá Dönum, herraþjóð Islendinga, var trúfrelsi innleitt
með nýrri stjórnarskrá í maí 1849 í kjölfar mikillar
umbrotaöldu í Evrópu, sem hófst í Frakklandi rúmu
ári áður.3 Gerð nýrrar stjórnarskrár í Danmörku olli
vatnaskilum í umræðum og skoðunum Islendinga um
stöðu landsins gagnvart danska ríkinu.4 Haldinn var
þjóðfundur í Reykjavík árið 1851 með því augnamiði að
leiða stöðu íslands í hinni breyttu dönsku stjórnskipan til
lykta, en því miður án árangurs fyrir vongóða Islendinga
eins og eftirminnilegt er orðið. Átökin um stöðu landsins
gagnvart Dönum stóðu því yfir næstu áratugina og í raun
allt til þess dags er Island varð fullvalda rfki árið 1918
og loks sjálfsætt land 1944. Ymsir áfangasigrar náðust
þó á þessari vegferð Islendinga til fullveldis, t.d. með
stjórnarskránni 1874 ogheimastjórn 1904.
Frá því að Alþingi var endurreist með tilskipun konungs
1843 ogkom fyrst saman sumarið 1845,5 tókustþingmenn
oftar en ekki á um rýmkun ýmissa borgaralegra réttinda,
sérstaklega á árunum milli þjóðfundar og stjórnarskrár.
Svo dæmi sé tekið var oft hart tekist á um mál á vettvangi
Alþingis er snertu ýmsar myndir þessara réttinda, t.d.
atvinnufrelsi, rétt til giftinga og kosningarétt.6 Umræður
um trúfrelsi voru einnig dæmi um slíkt. Aukinn þungi í
umræðu um þessi mál á Islandi sýnir með skýrum hætti
að erlendir straumar frjálslyndisstefnunnar voru teknir
að hafa áhrif á viðhorf til ýmissa málefna. Nýtt skipulag
samfélagsins var í pípunum. Islensk viðhorf voru þó
48