Frjáls verslun - 01.01.2009, Blaðsíða 37

F R J Á L S V E R S L U N • 1 . T B L . 2 0 0 9 37
Sett var á svið leikrit um að erlendur aðili væri hluti af þeim hópi
sem gerði tilboð í Búnaðarbankann. Það reyndist sjónarspil eitt. Í
Landsbankann tók ríkisstjórnin lægsta tilboði og gaf svo afslátt eftir
á. Á þeim tíma voru 45% í bankanum seld á um tólf milljarða króna.
Sex árum seinna þarf ríkið að leggja hundruð milljarða fram vegna
Icesave-reikninganna og setja á annað hundrað milljarða í eiginfé nýs
banka. Er þá ótalinn sá stóri hlutur sem lánadrottnar og sparifjáreig-
endur tapa.
Árið 2001 veiktist gengi krónunnar mikið. Þetta ýtti undir
umræður um nauðsyn þess að taka upp alvöru gjaldmiðil hér á landi.
Ráðamenn létu þær sem vind um eyrun þjóta. Hefði undirbúningur
að slíku hafist þá þegar er mögulegt að samningum um það hefði
verið náð. Á þeim tíma hefði einhliða upptaka evru jafnvel komið
til greina því að þjóðarbúið var ekki jafnskuldugt og síðar varð. Van-
traust á bönkunum var ekki landlægt á þeim tíma og
litlar líkur á því að fjármagn flæddi úr landi.
Árið 2003 var jafnframt ljóst að Bandaríkjamenn
höfðu ekki lengur áhuga á varnarsamstarfi við Íslend-
inga. Þá þegar hefði verið eðlilegt að huga að því hver
stjórnmálaleg staða þjóðarinnar yrði til frambúðar.
Innganga í Evrópusambandið hefði átt að koma til
alvarlegrar skoðunar. Nú í haust þegar á reyndi var
Ísland einangrað pólitískt.
pólitískt mat bregst
Árið 2003 kom upp svonefnt eftirlaunafrumvarp. Stjórnarflokk-
arnir lögðu sig fram um að ná um það pólitískri samstöðu. Þegar á
reyndi hlupu bæði Össur Skarphéðinsson og Steingrímur Sigfússon
af hólmi, en þeir höfðu áður lofað stuðningi. Frumvarpið þrengdi
að kjörum alþingismanna frá því sem áður var en rýmkaði eftirlaun
ráðherra. Enn í dag á venjulegt fólk erfitt með að skilja hvers vegna
ráðamenn hafa ekki sama eftirlaunarétt og sauðsvartur almúginn. Það
á líka við um réttindi hæstaréttardómara og forseta.
Árið 2004 lagði ríkisstjórnin fram fjölmiðlafrumvarpið. Forseti
beitti þá í fyrsta sinn neitunarvaldi sínu. Vafalaust er að meirihluti
almennings var á sömu skoðun og forsetinn. Ekki af því að menn
væru efnislega ósammála frumvarpinu. Bæði þingmenn VG og Sam-
fylkingar höfðu áður lýst svipuðum skoðunum og fram komu í því.
Vegna þess hve frumvarpið var sett fram af miklum einstrengings-
hætti, án þess að leita sátta fyrirfram, sáu pólitískir andstæðingar
tækifæri til þess að klekkja á ríkisstjórninni og forsætisráðherranum.
Á þeim tíma var sagt að lögin beindust að einum manni. Fjórum
árum síðar voru flestir fjölmiðlar landsins komnir í eigu auðjöfra.
Þeir urðu gagnrýnislausir á ástandið, sérstaklega ef vikið var að eig-
endum þeirra.
Árið 2005 var fyrrverandi forsætisráðherra skipaður formaður
bankastjórnar Seðlabankans. Í stað þess að hverfa af leiksviði stjórn-
málanna eins og hann talaði um sat hann sem fastast í kastljósinu og
lét gamminn geysa. Það er engin ástæða til þess að stjórnmálamenn
geti ekkert gert að loknum sínum ferli annað en verða sendiherrar.
Hins vegar hlýtur að orka mjög tvímælis að svo umdeildur stjórn-
málamaður taki að sér svo viðamikið embætti, einkum ef honum er
illa lagið að temja sér háttvísi embættismannsins.
skipbrot stefnu
Seðlabankinn hefur haldið uppi hávaxtastefnu til þess að varðveita
krónuna. Með því móti ýtti hann undir flótta lántakenda frá krón-
unni og erlendar lántökur urðu almennar. Þegar krónan hrundi kall-
aði það yfir heimili og fyrirtæki meiri ógöngur en dæmi eru um.
Markmið hávaxtastefnunnar var að halda niðri verðbólgu. Hún er
rétt innan við 20%. Markmiðið með því að hafa krónu er sagt vera
að koma í veg fyrir atvinnuleysi. Það stefnir nú í 10%.
Fjármálaeftirlit hefur verið undir ráðuneytum Framsóknar og
Samfylkingar. Það getur enginn aðhyllst þá skoðun
að strangt aðhald hafi verið með fjármálastofnunum.
Stærri mál hafa reynst eftirlitinu ofviða meðan það
hefur einbeitt sér að einföldum sektum og áminn-
ingum. Á daginn hefur komið að þeir sem stjórnuðu
bönkunum hafa reynst ófærir um að meta þá áhættu
sem í rekstrinum fólst.
Seðlabankinn segist hafa varað mjög við hættunni
á hruni bankanna. Aðgerðaáætlun virðist engin hafa
verið, heldur spilað frá degi til dags þegar vandinn kom
upp. Ef leitað hefði verið til Alþjóðagjaldeyrissjóðsins um aðstoð áður
en allt var komið í óefni hefði skellurinn orðið mun minni.
Sjálfstæðismenn hafa verið sakaðir um harða frjálshyggju, jafnvel
nýfrjálshyggju (hvað sem það er). Engu að síður er það staðreynd að
á löngum stjórnarferli þeirra uxu umsvif hins opinbera mjög mikið.
Í stað þess að nýta góðæri til þess að halda aftur af ríkinu á tímum
þegar einkaframtakið blómstraði ýtti ríkið undir þenslu með árlegri
útgjaldaaukningu. Ríkið var að vísu skuldlítið en hefði betur átt sjóði
upp á að hlaupa núna þegar rifa þarf seglin í kreppunni.
Fyrri ríkisstjórn virtist eiga afar erfitt með að taka af skarið í
nokkrum hlut. Núverandi stjórnarflokkar hafa þegar tekið nokkrar
ákvarðanir, flestar að því að virðist í flaustri. Hreinsanir í bankaráðum
sem forsætisráðherra hefur boðað benda til þess að flokkarnir hugsi sér
að nota bankana sem valdastofnanir fyrir sína pótintáta. Það er skelfi-
legt að faglegir stjórnendur með víðtæka þekkingu séu flæmdir burt.
Nú vantar Íslendinga skýra framtíðarsýn. Margir telja að stjórn-
lagabreytingar séu vænlegar til þess að koma í veg fyrir slíkan vanda.
En það var fólk sem klikkaði, ekki kerfið. Meginatriði er að á sama
tíma brugðust mjög margir: Stjórnmálamenn, forkólfar stærstu fyr-
irtækja, fjölmiðlar og embættismenn. Almenningur vildi trúa því að
góðærið væri raunverulegt.
Í stað þess að láta eins og hér gangi í garð sérstök velferðarstjórn
verða stjórnmálamenn að þora að setja fram ábyrgar skoðanir og
umfram allt stefnu sem kemur í veg fyrir að Íslendingar lendi aftur í
dýpri kreppu en allir aðrir.
Gjaldþrotið
er ekki bara
fjárhagslegt
heldur líka
siðferðilegt.