Tímarit Máls og menningar - 01.11.1974, Síða 62

Tímarit Máls og menningar
þræðir. 011 sú hugmyndamiðlun sem á sér stað í samfélaginu verður fyrir
áhrifum þeirra efnahagslegu og félagslegu aðstæðna sem ríkjandi eru á
hverjum tíma. Vísindin hljóta alltaf að lúta samfélagslegum áhrifum. Þær
hugmyndir sem uppi eru á hverjum tíma samsvara jafnan hugsunarhætti ráð-
andi stéttar. Jafnvel þótt slíkar hugmyndir kunni að brjóta í bág við hugsana-
gang ráðandi stéttar, taka þær þó leynt og Ijóst mið af honum.
Hugmyndir manna um hin svonefndu hreinu vísindi eru því ekki annað
en blekking. Þessi blekking er sprottin af því að menn gerðu sér ekki far um
að brjóta til mergjar efnahags- og félagslegar forsendur þeirrar aðferðar
sem vísindin beittu hverju sinni. Enda þótt slík krufning hafi ekki verið
gerð, voru þessar forsendur og sú hlutdrægni sem þeirn fylgdi blákaldur
veruleiki. Lítum til dæmis á afstöðu vísindanna á dögum hins forna þræla-
þjóðfélags til þekkingarinnar. Þar var litið svo á, að þekking yrði aðeins
fengin með „óvirkri skoðun“ (empfangendes Schauen) áhorfandans, en
aldrei með beinum verknaði. Þetta viðhorf átti sér ekki rætur í neinni hrein-
vísindalegri afstöðu. Það var bein afleiðing þeirrar hlutdrægu afstöðu til
vinnunnar sem ráðandi var á þessum tíma.2 Hér mætti tilfæra annað dæmi.
Það er heldur ekki sprottið af hreinvísindalegum rótum að vísindalegar at-
huganir á miðöldum skuli einkum hafa beinst að „grundvallareðli hlutanna“
(substanziale Formen), en áhugi auðvaldsþjóðfélags nútímans hinsvegar
fyrst og fremst að svonefndum hreyfilögmálum (funktionale Gesetze). Allar
hlutlausar vangaveltur um svokallaðan algildan sannleika bera og þjóðfélags-
legum uppruna sínum glöggt vitni.
Sjálf trúin á það að vera óhlutdrægur er sprottin af sérlega hlutdrægum
rótum. Það er engin tilviljun, að það skuli einkum vera hin borgaralegu
vísindi sem flíka þessari trú í mun ríkari mæli en vísindi fornaldarinnar og
á mun afstæðari hátt en vísindi lénsþjóðfélags miðalda. Þessi ímyndaða
óhlutdrægni þjónar reyndar dyggilega hagsmunum borgarastéttarinnar. Eitt
af lævísum drottnunarbrögðum borgaralegs valds er að bregða yfir sig dulu
óhlutdrægninnar. Borgarastéttin hefur aldrei viljað kannast við þá stétta-
baráttu, sem hún hefur háð af sívaxandi afli, né heldur við stéttskiptinguna
eða eigin kúgunaraðferðir, sem hún hefur reynt að dylja allt þar til þær hafa
afhjúpað sig í hreinum fasisma. Ríkisvald borgaranna hefur tekið á sig
gervi fulltrúa hlutlauss almannavilja, stofnunar sem sé hafin yfir flokka-
drætti af öllu tæi. í stað þess að leyfa sannleikanum um eðli ríkisins sem
valdatækis ráðandi stéttar að koma í ljós, var reynt að láta líta svo út sem
þetta valdatæki væri hreinræktað réttarríki, sem ekki stýrðist af neinskonar
52