Tímarit Máls og menningar - 01.11.1974, Side 65

Hlutdrœgni vísindanna
heldur engu meginmáli í þessu sambandi, að náttúrlega hluti er að sjálfsögðu
unnt að skoða úr meiri fjarlægð en fyrirbrigði samfélagslegrar ættar. Heim-
ur náttúrunnar stendur að mestu utanvið vitundarsvið mannsins. Þó gegnir
hlutdrægur skilningur einnig mikilvægu hlutverki í þessum efnum, endaþótt
nokkuð erfiðara geti verið að henda reiður á honum; nefnilega þegar til
kemur bein þjónkun við síðborgaralega hagsmuni í formi vissra alhæfinga.
Hlutdrægni kemur hér fram í því, að ekki er reynt að leiða í ljós allan sann-
leikann um ákveðið viðfangsefni. Þessi tegund hlutdrægni er með snöggtum
sterkari áróðursbrag en áhangendur hennar væna andmælendur sína um.
Weismann og Lysenko,6 annar málsvari kenningarinnar um umhverfisáhrif
sem afgerandi þátt áunninna eiginleika, hinn talsmaður óskoraðs valds
erfða í þessu sambandi, þessir tveir vísindamenn eru ekki einvörðungu fræði-
legir andstæðingar. Það sem meira er: annar lýsir neikvæðu, hinn jákvæðu
viðhorfi sínu til þróunarhugmyndarinnar. Kenning Weismanns um „samfellt
kímfrymi“ (kontinuierliches Keimplasma), sem einungis getur tekið breyt-
ingum innanfrá og engar ytri aðstæður hafa nein áhrif á, er í eðli sínu íhalds-
söm. Jafnvel þegar um er að ræða ágreining um meginatriði stærðfræði og
eðlisfræði, lætur hlutdrægni af lakara tæinu víða á sér kræla, einkum þó og
sérílagi þegar til koma grundvallaratriði þekkingarfræðilegs eðlis eða alhæf-
ingar, sem taka mið af ákveðinni heimsmynd. M. ö. o. þegar um er að ræða
hugmyndafræðileg atriði, sem ekki lúta hlutlægu mati, þrátt fyrir alla við-
leitni til að komast að hlutlægri niðurstöðu. Alþekkt dæmi eru hin pósitívis-
tíska afstaða jafn „hreinræktaðs“ stærðfræðings og Bertrands Russells eða
dulspekilegt viðhorf hins „hreinræktaða“ eðlisfræðings, Eddingtons.7 Raun-
sæisleg afstaða Plancks8 kemst einna næst því að vera undantekning að
þessu leyti. Afturámóti hefur rishá vísindamennska engu breytt um það, að
frá síðustu aldamótum hefur átt sér stað sýnilegt fráhvarf frá raunsæisstefn-
unni, sem verið hefur meir í ætt við „tíðarandann“ (Zeitströmung) en
raunverulegt „skrið heimsins“ (Weltströmung). Hilbert9 leit á hið stærð-
fræðilega eingöngu sem samspil forsendna og niðurstaðna, þarsem unnt
væri að setja inní og breyta um „frumhæfingar“ (axíóm) að vild. I „innsæis-
legri“ (intúitívri) stærðfræði Brouwers10 er og gert ráð fyrir því að niður-
staðan sem slík lúti engum hlutlægum eða rökrænum innri lögmálum, heldur
ákvarðist niðurstaðan á sama hátt og forsenda hennar af sjálfráðu vali. Þess-
ir miklu stærðfræðingar slitu þarmeð stærðfræðina úr öllum tengslum við
hina ytri veröld sem hún hafði fyrr meir sótt efnivið sinn í. Stærðfræðinni
var eignaður sérstakur heimur. Þetta var í samræmi við þá óraunsæju hlut-
55