Tímarit Máls og menningar - 01.11.1974, Síða 77

Hlutdrœgni vísindanna
10 Til glöggvunar á því bitbeini sem hér um ræðir er vert að tilfæra fáein orð úr grein
eftir breska vísindamanninn J. D. Bernal, „Dialektisk efnishyggja", sem prentuð var í
Tímariti Máls og menningar, 2.-3. hefti, 1948: „Nútíma mynd manna af eðlisheiminum
er full af andstæðum og mótsögnum og jafnframt ljóslifandi dæmi um, hversu eldri rök-
fræðin hefur bruugðizt. Eðli geislunar er eitt þessara umdeildu úrlausnarefna. Arum
saman hefur verið deilt um það, hvort ljósið væri fremur efnisagna- eða ölduhreyfing.
Við vitum nú, að það er ekki ljósið eitt, sem er efnisagna- og ölduhreyfing, hvort
tveggja í senn, sama máli gegnir um frumeindir og rafeindir. Réttara mun að kveða svo
á, að hér sé um að ræða eitthvað, er geti bæði verið öldur og efnisagnir. Sá er munur á
þessum tveim hugtökum, að efnisögn er eitthvað, sem hundið er við ákveðinn stað á
hverjum tíma, aldan lætur hins vegar til sín taka á ákveðnu svæði um ákveðinn tíma.
Svo virðist frá sjónarmiði „heilhrigðrar skynsemi", sem auðvelt ætti að vera að greina á
milli þessa tvenns. Þó hafa menn nú komizt að raun um, að svo hagar til við geislun, að
aldrei er hægt að ákveða nákvæmlega stöðu efniseindanna, en á hinn bóginn er kleift
að staðsetja ölduhreyfinguna. Þessar tvær andstæður renna hér saman í eitt.“ (bls. 194—
195).
17 Thomas Hohbes (1588-1679), breskur heimspekingur, sem hélt fram þeirri skoðun,
að veröldina mætti skýra útfrá hugtakinu um hreyfingu efnislegra frumeinda; vélræn
lögbundin hreyfing efnislegra frumeinda gerði kleift að skýra jafnt fyrirbæri náttúrunn-
ar sem sálarlíf manna. Hobbes er þekktastur fyrir rit sitt Leviathan, en í því færir
hann rök fyrir nauðsyn einveldis til að tryggja frið og öryggi manna.
18 Adam Smith (1723-1790), enskur hagfræðingur og heimspekingur, höfundur klass-
ísku þjóðhagfræðinnar. Hann er þekktastur fyrir rit sitt, „Auðlegð þjóðanna" (The
Wealth of Nations).
19 Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), er talinn einn fjölmenntaðasti heimspek-
ingur síns tíma. Hugtakið um „mónöðurnar", sem hér er vikið að, er mikilvægasta hug-
takið í frumspeki hans. Samkvæmt frumspeki Leibniz samanstendur alheimurinn af
frumeiningum (mónöðum). Þessar frumeiningar hafa enga efnislega eiginleika svo sem
stærð eða þyngd. Ein þessara frumeininga er sál hvers okkar og auðveldast er að
skilja aðrar einingar í samlíkingu við hana. Megineinkenni frumeininganna er skyn-
hæfni þeirra, hver frumeining skynjar heiminn - þeas. heild allra annarra frumeininga
- á sinn hátt. En skynjun frumeininganna er mjög misjafnlega skýr og ljós: til eru frum-
einingar gersneyddar meðvitund og skynjun þeirra endurspeglar því aðrar frumeiningar
á afar ófullkominn hátt, aðrar hafa fullkomnari eiginleika svo sem kenndir og þrár, og
enn aðrar eru gæddar skynsemi og vilja, en svo er um sálir okkar. - Þessar frumeiningar
eru jafnframt orkueiningar: hver frumeining er uppspretta „athafna", og með því „at-
hafnir“ þeirra felast í því að skynja „heiminn", þá leitast hver þeirra á sinn hátt við
að öðlast æ Ijósari og skýrari skynjanir, eða möo. „að brjótast í gegnum myrkrið í átt
til ljóssins".
20 Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831), þýskur heimspekingur. Ein megin-
hugmynd Hegels er sú, að sagan beri vitni um stöðuga baráttu manna til að verða sjálfs
sín ráðandi, frjálsir og fullkomlega meðvitandi um veruleika sinn. Þessi barátta fyrir
frelsi og sjálfsvitund lýtur samkvæmt Hegel eigin innri lögmálum, og eitt helsta verk-
efni heimspekingsins er að afhjúpa löggengi hinnar sögulegu þróunar mannkynsins. En
67