Tímarit Máls og menningar - 01.11.1974, Page 95

Hamingja í íslenzkum fornsögum
sem dæmi um hreinræktaða norræna sagnalist, þá ríkir í allri frásögninni
sama trúin á manninn og glöggt má sjá í ritum evrópskra siðfræðinga á 12.
öld.
Náskyldur Auðunar þætti vestfirzka í anda og hugmyndum er Þorsteins
þáttur Austfirðings, sem einnig er eins konar dæmisaga um íslending, sem
fer til Danmerkur, þaðan til Rómar og síðan til Noregs. A suðurleið, í Dan-
mörku, bjargar hann lífi manns, sem kallar sig Styrbjörn en reynist síðan
vera Magnús konungur góði, sem launar honum lífgjöfina eftir að hann kem-
ur til Noregs. Meðal annars býður konungur Þorsteini að staðfestast í Nor-
egi, en Þorsteinn hafnar boðinu og heldur til íslands. Eins og Auðun verður
Þorsteinn að þola spott hirðmanna, með þessum tveim sagnapersónum eru
ýmsir aðrir hlutir sameiginlegir, og um báða segir, að þeir hafi orðið gæfu-
menn.
Eins og öllum hlýtur að vera ljóst þá er það mikilvægt atriði í sjálfskap-
aðri gæfu þessara manna, að þeir hafna fögrum boðum um frama erlendis og
kjósa sér heldur lága stöðu heima á íslandi. Víðar í fornum frásögnum er
lýst gæfumönnum, sem bregðast við framaboðum á svipaða lund, en eitthvert
þekktasta dæmi um slíkt er að finna í Laxdœlu, þegar írakonungur býður
Olafi pá að taka við völdum eftir sinn dag. Hér skiptir það litlu máli, að í
veruleikanum mun engum konungi íra hafa komið til hugar að sýna íslenzk-
um bóndasyni slíka virðingu, en í Laxdælu er þetta mikilvægt atriði, því að
Ölafur pá bregzt við boðinu eins og sönnum gæfumanni sæmir. Boðið um
konungstign er freisting, sem hann verður að standast, enda farast honum orð
á þá lund, að betra sé að fá skjóta sæmd en langa svívirðing, og auk þess
kvað hann móður sína mundu hafa lítið yndi, ef hann kæmi eigi aftur. Eins
og Auðun í þættinum, metur Ólafur sonarlegar skyldur við móður sína meira
en veraldlegar virðingar fjarri fósturlandinu.
Þegar höfundar Islendingasagna lýsa gæfuleysi manna, þá mun yfirleitt
enginn vafi vera á því, að þeir leggja svipaðan skilning í hugtakið gæfa eða
hamingja og tíðkaðist í ritum kristinna siðfræðinga. Sumir ógæfumenn
fremja lúalega glæpi, eins og til að mynda Gísli Súrsson, sem myrðir mág
sinn sofandi, og Njálssynir, sem láta glepjast til að drepa fóstbróður sinn
saklausan. Eg minntist fyrr á sambandið milli gæfu og vizku, og hér má
minna á Hrafnkels sögu er Sámi er brugðið um vizkuskort og gæfuleysi.
Þetta er fólgið í því, að hann virðir ráð þeirra Þjóstarsona að vettugi, er
þeir sögðu honum að hann skyldi láta taka Hrafnkel af lífi.
íslendingasögur eru að ýmsu leyti einstæðar. Frásagnarlist þeirra á sér
85