Tímarit Máls og menningar - 01.09.1987, Síða 23

Heirnur tragedíunnar og tíðarandi nútímans
arra hörmunga þyrfti að koma. Sagan af Njáli er gott dæmi um það hvernig
tragedían útilokar þennan möguleika:
„Faðir vor elskar friðinn," segir Skarphéðinn og Njáll birtist okkur ávallt sem
maður friðar og sátta. Engu að síður verður sáttaviðleitni hans að engu og hon-
um tekst aldrei að binda enda á vígaferlin. Þeim lýkur ekki fyrr en eftir að Njáll
er dauður. Segja má að brennan sjálf sé síðasti þátturinn í tilraunum Njáls til að
koma á friði. Þegar við lesum söguna hljótum við að spyrja sjálfokkur hvort það
hafi í raun verið heimska af Njáli að senda fólk inn í skálann þegar brennumenn
sóttu að. Hann gefur því engan gaum þegar Skarphéðinn bendir á að menn Flosa
myndu ekki hika við að brenna bæinn. Það er freistandi að ímynda sér að Njáll
geri þetta vitandi vits í þeim tilgangi að stöðva vígaferlin, en ef svo væri yrði
hann að eins konar kristsfígúru sem fórnar sér og sínum til að hinir megi lifa.
Fyrir þessu finnst auðvitað enginn fótur í sögunni, en hvort sem það var vilja-
verk eða ekki þá hefði brennan markað endalok ófriðarins hefði Kári ekki komist
undan. Þá væri Brennu Njá/s Saga ekki tragískt verk, heldur einhvers konar ep-
ísk dæmisaga á borð við ævisögu Önnu Frank eða söguna af Jesú Kristi. En for-
lögin eru sterkasta aflið í sögunni og það er ógæfan sem mótar hana. Jafnvel
brennan fær ekki bundið enda á atburðarásina; hún heldur áfram þar til allt hef-
ur komið fram sem séð var fyrir, eins og eitrið á korða Hamlets heldur áfram að
drepa eftir að konungurinn er sjálfur fallinn.
Orlagahugmyndin sem fram kemur í tragískum bókmenntum hefur gjarnan
þótt heyra til hlutverki guðanna. Sagt er að guðirnir búi hetju harmleiksins hin
hræðilegu örlög og því fjalli tragedían í raun um samskipti mannanna við hið
guðlega.
Vissulega ber mikið á guðunum í grísku harmleikjunum. Til þeirra er sífellt
vísað og véfrétt flytur jafnvel frá þeim bein boð. Þó er ekki þar með sagt að trag-
edían verði ekki skilin án tilvísunar til hins yfirnáttúrulega. Það er einungis að
svo miklu leyti sem guðirnir eru hluti afveröld frásagnarinnar að þeir eiga heima
> greiningu hennar. Eins og H. D. F. Kitto, sem mikið hefur skrifað um harm-
leikjahefð Grikkja, bendir á eru guðirnir í tragedíunni.....hvorki yfirnátt-
úrulegar verur sem stjórna lífi okkar að ofan eftir reglum sem við ekki þekkjum,
né heldur fullkomnar ímyndir alls þess sem hreint er og heilagt."211 Guðirnir í
þessum leikritum lýsa veraldlegri sannindum:
Guðirnir . . . sýna ekki endilega það sem ætti að vera, heldur það sem er; til samans
lýsa þeir hinum stöðugu og óumflýjanlegu forsendum mannlegrar tilveru, þeim sem
við fáum ekki breytt, heldur verðum að sætta okkur við og vinna úr sem best við get-
um.a
Þó örlögin séu oft að einhverju leyti tengd guðunum standa þau ekki fyrir ut-
an veruleika textans: guðirnir sem yfirnáttúrulegar verur eru ekki forsenda
285