Tímarit Máls og menningar - 01.09.1987, Síða 55

„Er ekki nóg að lífið sé flókið?“
fræðingar telja hið klassíska súbjekt vera „karlkyns" — hvert svo sem kyn hlutað-
eigandi einstaklings er.
Svokallaðar raunsæisbókmenntir hneigjast til þess að byggja textann sinn á
þessari hefðbundnu stöðu sjálfsins gagnvart tungumálinu jafnframt því sem þær
samþykkja að verulegu leyti þann táknforða sem fyrir er í hinu viðtekna merk-
ingarkerfi. Einungis í þessum skilningi er hægt að segja að realismi byggist á
„endurspeglun" vemleikans. En franski bókmenntafræðingurinn Roland Barthes
hefur bent á annað grundvallaratriði þeirrar hefðar sem nefnd hefur verið real-
ismi, atriði sem oftast er vanrækt, t.d. í frásagnarfræðilegum rannsóknum.
Þetta er allt það safn smáatriða, hluta umhverfis, sem lýst er eða minnst á í raun-
sæislegum textum án þess að þau hafi nokkuð að segja fyrir framrás sögunnar eða
samskipti persóna í henni. Það eru þessi atriði sem skapa „raunveru-áhrifin" í
slíkum textum og verða iðulega til þess að réttlæta söguþráð sem er ólíkindaleg-
ur, ævintýralegur, og því óraunscer í þeim skilningi orðsins.16’ Þetta gera smáat-
riðin einmitt með því að sýnast ekki bera neinn merkingarþunga í táknmiði
sínu, þau bara eru þarna, en þannig öðlast þau líka annað megin-táknmið, því
þau bera okkur skilaboðin: Petta er raunveruleikinn. Það má segja að þau vísi jafn-
framt til þeirrar hlutgervingar umhverfls okkar sem við teljum eðlilega í nú-
tíma-samfélagi; þau eru „dauðir hlutir" en um leið trygging þess að hver hlutur
sé á sínum stað. Þannig halda þau utan um frásögnina og eru ein meginstoð hins
nauðsynlega „kyrra“ baksviðs sem atburðir realískrar sögu þurfa á að halda.
„Raunveru-áhrifin" skapa því það jafnvægi í sögunni sem tryggir slysalausan
skilning lesandans. Slíkt jafnvægi er hins vegar sjaldan að finna í skáldverkum
Thors Vilhjálmssonar, og það er tvímælalaust þetta, ásamt niðurbroti annarra
klassískra sögueinkenna eins og áður gat, sem gerir Thor að „erfiðum höfundi".
Smáatriðin fá ekki að vera „dauðir hlutir'; þau fá ekki að liggja hljóðlát sem um-
merki veruleika í sögu, heldur lifna þau við, ef svo má segja, og verða til að trufla
söguna. Slíkt gerist á tvennan máta: annars vegar er staðnæmst við smáatriðin
og þau athuguð nánar og stundum æ nánar, ýmsu lýst betur og annað áréttað —
uns þau eru orðin að „aðalatriðum" án þess að sagan virðist réttlæta slíkt. Þetta
hefur í raun tvíeggjuð áhrif; það kann að virðast sem textinn sé að útmála áður-
nefnda hlutgervingu umhverfisins, en einnig má segja að þetta leysi hlutina
undan merkingarleysi þeirra: allt kviknar og býður upp á merkingu. Þetta teng-
ist hinni afleiðingunni af truflun sögunnar: þegar smáatriðin hafa rofið söguna
þá bjóðaþau látlaust uppá önnur tengsl en þau sem söguþráður krefst, ein mynd
kveikir aðra sem kann að vera allt annars eðlis.
Mig langar að taka dæmi sem sýnir þetta tvenns konar vitundarflakk mjög
skýrlega; annars vegar hvernig textinn kafar æ nánar eða dýpra í myndefni sitt,
en hins vegar hvernig sérhver myndræn tengsl geta orðið til þess að hann rásar
317