Tímarit Máls og menningar - 01.09.1987, Page 74

Tímarit Máls og menningar
dómkirkju, reist voldugar súlur og fyllt í bilin milli þeirra og útskotin. Gagn-
rýnendur síðari tíma hafa hins vegar líkt því við tónverk með stefjum sem koma
inn og eru endurtekin aftur og aftur með breytingum og viðaukum. Stíllinn var
líka óvenjulegur, byggður upp af löngum setningum með endalausum svigum,
auka- og innskotssetningum svo stundum er ein setning heil blaðsíða. Höfund-
urinn lagði mikla áherslu á málið eins og sýndi óspör og djarfleg notkun mynd-
hverfinga og nafnhvarfa, sem tengdust gjarnan mismunandi skynhrifum, t.d.:
„le tintement ovale et doré d’une clochette" (gylltur og sporöskjulagaður hljóm-
ur bjöllunnar).121
Enginn söguþráður er í verkinu, heldur leiðir sögumaður sem segir frá í fyrstu
persónu lesanda um heim sögunnar þannig að við kynnumst stöðum, persónum
og hlutum. Hann segir honum frá löngu liðnum tíma, um leið og hann rifjar
upp atburði sem standa nær í tímanum og veltir ýmsu fyrir sér. Sögumaður hef-
ur engin sérstök útlitseinkenni en er þungamiðja verksins og lesandi verður að
fylgja honum algerlega eftir, hlusta á rödd hans, horfa á með honum og sam-
þykkja að fá ekki að vita meir en sögumaður veit.
Fleira kemur til sem gerir verk Proust að eins konar andstæðu raunsæisskáld-
sögunnar. Proust leit sjálfur á það sem listaverk fýrst og fremst, það átti að vera
fegurra en raunveruleikinn, og segja meira en hann. Hér er engin breið þjóðlífs-
lýsing á ferð. Heimur Proust er ekki víðáttumikill, hann er lokaður, fjölskylda
sögumanns, ættingjar, venslafólk og kunningjar, daglegt líf þeirra og veislu-
höld. Ekkert dramatískt gerist, í venjulegum skilningi þess orðs, en með sínu
fína háði og kímni tekst Proust að sýna innantómt lífþessa fólks og langanir sem
það þorir jafnvel ekki sjálft að viðurkenna. Með málinu sem persónan talar skilj-
um við hvern mann hver og einn hefur að geyma og hvar í stétt hann er staddur.
Leitin að hinum týnda tíma er ekki upptalning á smáatriðum, heldur upp-
götvun á þeim raunveruleika sem í minninu býr og sprettur fram, til dæmis
þegar sögumaður bítur í smáköku og bragðið sem honum þótti gott í bernsku
framkallar staði, andlit, tilfinningar og hluti sem tengdirvoru litlum kökubita
sem dýft var í te.I3>
Þessi ljóðræna sýn á raunveruleikann stafar ef til vill af því að í verkum Proust
er sú tilfinning ríkjandi að allt sé afstætt, breytingum háð. Menn breytast í
tímanna rás, persónuleiki þeirra tekur á sig annan svip en hann hafði, svo þeir
verða jafnvel óþekkjanlegir. Eins eru staðirnir tengdir augnablikinu þegar við
dáðumst að þeim, og líta allt öðru vísi út en við héldum þegar við komum þang-
að aftur síðar. Það sem við teljum okkur vita um hluti og fólk er líka tálsýn ein,
við getum aldrei skilið aðra persónu til fullnustu, enda verða engar tvær per-
sónur fýrir sömu áhrifum á sama tíma, skynja aldrei nákvæmlega það sama.
Þannig breytist líka viðhorf sögumanns með árunum. / leit að týndum tíma er
336