Tímarit Máls og menningar - 01.09.1987, Page 103

Húslestrarbók
aður að sögn og stóð að honum mesta gáfufólk landsins í alla ættliði, sjálfur var
hann fjölgáfaður og settur var hann til mennta í sárri æsku, sjö ára hóf hann
latínunám, og sat síðan við lindir lærdóms og þekkingar öll sín uppvaxtarár og
naut í hvívetna þeirrar bestu tilsagnar sem völ var á. Hann útskrifaðist úr
Latínuskólanum í Skálholti 1682, þá aðeins sextán ára. Eftir að hann lauk námi í
Skálholti var hann við fræðiiðkanir hjá frændum sínum og venslamönnum
næstu árin, en réri þó á þeim árum tvær vertíðir í Vestmannaeyjum. En 1687 er
hann kominn til Kaupmannahafnar og sestur þar í háskólann, þaðan tók hann
próf í heimspeki og svo guðfræði og lauk námi 1689. Eftir það gekk hann í
Danska sjóherinn, en leið þar ver en hann hugði í fyrstu og var leystur þaðan úr
með gjaldi eftir tveggja ára herþjónustu, og fór hann þá heim til íslands. Heim-
kominn varð Jón fljótlega kennari eða heyrari í Skálholti, og síðan kirkjuprestur
þar. Eitt sumar er sagt hann væri við hebreskunám hjá Páli í Selárdal. Orðfleygt
var að Jón var eftirlæti Þórðar biskups sakir lærdóms og ræðusnilldar og varð
hans aðstoðarmaður um skeið. Kvaddur var Jón Vídalín til að vera biskup með
konungsbréfi 1697 og vígður til Skálholtsstiftis af Sjálandsbiskupi 1. maí 1698
og tók við Skálholti í fardögum þá um vorið.
Þegar Jón biskup var sestur að í Skálholti og tekinn þar við búforráðum gerð-
ist hann fljótt umsvifamikill búhöldur og aðdráttamaður og gekk það allt vel
fram næsta áratuginn eðaþar til stórabóla lagðist á mannfólkið 1707 svo hörgull
varð á verkamönnum. En þótt Jón Vídalín væri búhöldur hinn mesti meðan
mátti, þá var hann meiri að sínu embætti. Ræðumaður var hann svo fáum verður
tiljafnað og hann skrifaði og gaf út margar bækur og varð Hólaprent ágætt af
þeim ritverkum, allar voru þessar bækur guðfræðilegs efnis og kennimannlega
skrifaðar og er hússpostillan þeirra merkust. Einnig má nefna Sjöorðabókina og
Miðvikudagshugvekjur, báðar þær bækur voru prentaðar á Hólum, sex sinnum
hvor og hafa þær verið vinsæl ritverk. Barnalærdómskver gaf hann og út og hét
það „Stutt og einföld undirvísun um kristindóminn." Sú bók var þýdd á danska
tungu, fleira var sett áþrykk af ritverkum Jóns og mun þóallmikið í handritum,
sumt þýtt.
Yfir öll ritverk Jóns Vídalíns og önnur samtímaverk íslensk reis hússpostill-
an, eins og fjall úr firnindum, hún var bók trúfræðiritanna um langan aldur, og
var boðskap hennar að anda og orðsnilli helst líkt við Passíusálmana.
Enginn sem les hússpostilluna kemst hjáað hrífast affrásagnarlistinni, orðgnótt-
inni, kraftinum sem geislar af hverri setningu, hverri síðu, bókina alla í gegn.
Kenningin varótvíræð, fýrir trúgeta menn öðlast eilíft lífsálarinnar í víðum sölum
Himnaríkis, en aðeins fýrir trú á Jesúm Krist. Mönnum var fátt í sjálfsvald sett,
annað hvort réð hið illa eða góða, trúin var allt, óskeikul eins og dauðinn.
Blaðsíður hússpostillunnar eru eins og leiksvið, þar sem togast á þau öfl sem
öllu valda um gengi mannssálarinnar í eilífðinni. Vissulegastanda mönnum op-
365