Tímarit Máls og menningar - 01.09.1987, Page 116

Umsagnir um bækur
MANNLÍF { GÁRUÐUM SPEGLI
Sagnaflokkur Sigurðar A. Magnússonar
sem hefur undirtitilinn Uppvaxtarsaga
hefur nú verið til lykta leiddur í 5 bókum;
lokabindið, Úrsnöru fuglaram, kom úts.l.
haust. Um þá bók er naumast hægt að
fjalla einangrað, en hins vegar má segja að
þetta fimm binda verk sé tvískipt, að
þáttaskil verði kringum þriðju bók. Ég hef
því kosið að skoða þrjár síðustu bækurnar í
svolitlu samhengi.
Fyrstu sögurnar mynda hvor um sig til-
tölulega afmarkaða heild. Undir kalstjömu
hefst á fæðingu sögumanns og lýkur með
sviplegu andláti móður hans, og móður-
og bróðurmissir marka upphaf og endi
Möskva morgundagsins. Að hluta vegna
þessarar innrömmunar eru fyrstu sögurnar
markvissari að byggingu en þær sem á eftir
koma. Skólanámið er það helsta af ytri at-
vikum sem afmarkar síðari bækurnar. í
Jakobsglímutmi (J) brýst söguhetjan til
náms í trássi við föður sinn, gerist liðsmað-
ur KFUM og er í sögulok sestur í fyrsta
bekk Menntaskólans. Skilningstréð (S) seg-
ir frá menntaskólaárum og Úrsnöru fuglar-
ans (F) frá hálfu öðru ári að loknu stúdents-
prófi og frá vonlausri, þrálátri ást hans á
finnskri fegurðardís og trúarsystur.
Vinsældir fyrstu bókanna voru með ein-
dæmum og víst af mörgum rótum runnar.
Söguefnið, líf lágstéttarfólks í útjaðri
Reykjavíkur á kreppu- og hernámsárum,
hafði ekki fyrr birst á bók. Jafnvel í sagn-
fræðibókum um Reykjavík hafði þetta fólk
naumast komist á blað, enda hæfði það
ekki stærilátri sjálfsmynd „borgarbúans”.
Örnefni í Reykjavík, sem nú voru nánast
týnd undir fjölmennum íbúðahverfum,
vöknuðu á ný til mergjaðs lífs, og fram-
andlegs, þótt skammt væri um liðið. Við
þetta bættist forvitni landans um náung-
ann. Fyrirmyndir margra persóna voru
auðþekktar þrátt fyrir breytt nöfn, og það
varð vinsæl gestaþraut að reyna að leita
þær uppi. En það sem gæddi bækurnar lífi
og ýtti undir alla þessa forvitni var áhrifa-
mikill söguþráður, ástríðufull frásögn,
listræn framsetning.
Þær þrjár bækur sem hér um ræðir eru
ekki eins örlátar á umhverfislýsingar sögu-
manns. Pað er ekki að ófyrirsynju að nær
öll einkunnarorð bókanna fjalla um myrk
og óræð svið mannshugans. Spegillinn
hefur gárast, unglingsárin eru tekin við í
lífi Jakobs Jóhannessonar með tilheyrandi
kergju og tilfinningakreppu á öllum svið-
um. Eftir því sem sögumaður verður inn-
hverfari stefnir lýsingin meira inn á við;
umhverfið, fólk og bæjarbragur hættir að
vera eins snar þáttur frásagnarinnar og áð-
ur, og ekkert athugavert við það. Höfund-
ur reynir að „bæta þetta upp“ með tvenn-
um hætti, með einhvers konar annála-
greinum sem eru í lausum tengslum við
frásögnina, og með almennum útlegging-
um. Víða spretta upp af því síðarnefnda
snarpar og prýðilegar hugvekjur, en um
leið vill brenna við að listræn umgerð frá-
sagnarinnar rofni. í stað hins rótlausa,
hvikula unglings er höfundurinn sjálfur í
sögumannshlutverki í klausum eins og
þessari:
Faktúrufalsanir voru brátt komnar í
flokk með þjóðaríþróttum íslend-
inga, en almennu siðgæði í við-
skiptaháttum hrakaði í réttu hlut-
falli við framgang frjálsrar sam-
keppni að amrískri fyrirmynd.
378