Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Blaðsíða 23

leysist úr læðingi kemur innan frá.11 Það er
óttinn við óreiðu frumhvatanna, og óttinn
við reynslu sem hefur verið óbærileg og því
verið bæld. Ef menn gefa sig aftur og aftur
á vald þessum ótta, sjálfrátt og ósjálfrátt, er
endurtekningarhvötin orðin áleitin og ég
get ekki fallist á þá niðurstöðu Matthíasar
Viðars að í slíkum endurtekningum sé fólg-
in afhjúpun, sjálfsþekking og þar af leið-
andi skírsla (kaþarsis). Morðinginn sérekki
fómarlamb sitt sem ókunna manneskju,
heldur sér hann í því einhvem gamlan kval-
ara, einhverja gamla hryllings-mynd sem
hann ræðst gegn. A sama hátt sjá þeir áhorf-
endur sem em á valdi endurtekningarhvat-
arinnar aðeins sínar eigin bemsku afstæður,
gamalt varnarleysi sitt, frumstæða grimmd,
hatur, ást, ótta eða tilfinningakulda. Hin
neikvæða reynsla tranar sér fram aftur og
aftur einmitt af því að menn hafa bælt hana,
vilja ekki skilja hvað hún merkir eða hvem-
ig hún hefur orðið merkingarbær. “ Bene-
dikt Sveinsson og sonur hans, Einar, vom
sólgnir í draugasögur sem gegndu hlutverki
hryllingsmynda þeirra tíma. Og í ljóðinu
„Hvarfi séra Odds frá Miklabæ" er það
hryllingurinn sem tekur völdin af allri rök-
vísi og ljóðrænu í þriðja hluta ljóðsins — í
mynd Solveigar.
Sáriö
Þar ásakar draugurinn séra Odd, brigslar
honum um að hafa svikið sig um legstað í
vígri mold og kveður yfir honum dauða-
dóm. Svik Odds við Solveigu eiga sér fyr-
irmynd í þjóðsögunni og um leið trú manna
á að þeir sem grafnir væm utan kirkjugarðs
fengju ekki frið í gröf sinni. Draugatrú okk-
ar er þannig bundin kristinni trú, er hin hlið
hennar og þetta minni verður fullkomlega
tómt og merkingarlaust í Ijóðinu ef náttúra
þess og hugmyndaheimur er guðlaus eins
og fjallað hefur verið um hér að framan. Ef
Solveig er ekki raunvemlegur draugur eða
lík sem risið hefur upp úr gröfinni, ef hún
er hugarburður mannsins eins og segir beint
í öðrum hlutanum þá er orðræða hennar og
ásökun sömuleiðis merkingartóm. En
mynd hennar er það ekki.
Mynd hennar er það sem sálgreiningin
kallar „yfírskilyrt tákn“, en það er tákn sem
sett er saman úr mörgum merkingarþrungn-
um myndum. Solveig, hin „voveiflega
mynd, vakin af mannsins minni“, sýnir hina
hættulegu, refsandi móður, sem hefur ekki
eitt heldur tvö fallostákn; reiddan hnefann
og hnífinn í hinni hendinni. Opið og blæð-
andi sárið á hálsi hennar er jafnframt geld-
ingarmynd, ógnandi mynd af kynfæmm
konu, tengd ofbeldi og dauða.
Gapandi sárið á hálsi Solveigar er þriðja
rofið í textanum, þriðja augað sem horfir á
manninn — og þetta auga sameinar merk-
ingu hinna tveggja; brostið auga föðurins
og vakandi auga móðurjarðarinnar — leið-
irnar aftur/niður til móðurlíkamans og
áfram/upp til föðurins eru jafn lokaðar. Og
ég minni á að þessi mynd kemur innan úr
sálarfylgsnunum, bundin svikum og sekt,
(of) mikilli ást, (of) miklu hatri, (of) sterkri
þrá eftir hinu fullkomna. Hægt væri að leita
til erfiðrar bemsku skáldsins til að styðja
þessa túlkun ævisögulegum rökum en þess
þarf ekki. Rökin liggja í textanum sjálfum.
Hið samfélagslega gildishmn, dauði Guðs,
sem birtist í náttúrumyndunum kallar á og
magnar þá angist sem birtist í myndinni af
auganu á hálsi Solveigar.
TMM 1991:4
21