Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Blaðsíða 57

einhverja heild, t.d. um þjóðmenningu,
verður aldrei full sátt um skilgreiningu á
henni.
Almennt á við um mörg eldri samfélög að
menning lágstéttanna var samofin vinn-
unni, en yfirstéttin hafði „fínni“ hluta
menningar sinnar til sparinota og sér þessa
enn stað. Jafnframt hefur lágstéttin hlotið
nokkurn aðgang að sparimenningu yfir-
stéttarinnar, en mesta breytingin er fólgin í
samþættingu menningar og neyslu. I lífi
flestra (nema helst menningarstarfsmanna)
eru skörp skil á milli vinnu og frítíma,
hvunndagsmenningin mótast í æ minna
mæli í vinnunni, en menningarlífið rennur
æ meira saman við neysluna. I hugtakinu
„fjöldamenning“ felst bæði að menningar-
afurðir eru nú fjöldaframleidd vara og að
„fjöldinn“ nýtur hennar.
Frá ákveðnum sjónarhóli er stigsmunur
en ekki eðlis á því að við göngum í fjölda-
framleiddum fötum, borðum mat sem hefur
farið í gegnum einhvers konar verksmiðju-
ferli og sækjum andlegt fóður okkar í
fjöldaframleidda vöru, hvort sem það eru
myndbönd, hljómplötur eða bækur.
Mörgum þótti það áhyggjuefni þegar
fjöldaframleiðslan var að leggja undir sig
menningarstarfsemina og gerbreyta henni.
Menn töldu að hin einstaklingsbundna
sköpunarstarfsemi ætti undir högg að sækja
(Adomo) og almenningur yrði slævður
með síbylju miðaðri við lægsta samnefnar-
ann í andlegri starfsemi (Lazarsfeld). Hér á
landi höfðu menn sérstaka ástæðu til að
óttast fjöldamenninguna. Hún kom úr verk-
smiðjunum í Hollywood og Tin Pan Alley,
bar með sér bandarískan lífsstíl og verð-
mætamat og því lá beint við að líta svo á að
hún flytti erindi heimsvaldastefnunnar.
Á seinni árum hafa viðhorf fræðimanna
til fjöldamenningar gerbreyst. Þar ræður
miklu að nýjar kynslóðir hafa ekki alist upp
við fiðluspil í stássstofum borgaranna eins
og kynslóð Adomos, heldur við teikniserí-
ur, sjónvarp og rokktónlist og telja sig hafa
lært af því fremur en að hljóta skaða. Menn
hafa líka þóst sjá að í tengslum við fjölda-
menninguna hefur mikill sköpunarmáttur
losnað úr læðingi.
Við nánari athugun reynist neysla fjölda-
menningarinnar ekki endilega sljóvgandi
heldur oftlega örvandi. Þegar menn gleyma
sér í rökkvuðum bíósal eða bláleitu ljósi
sjónvarpsins og hverfa t.d. inn í þá einföldu
baráttu góðs og ills sem þar birtist oft, eru
þeir oft að gera svipaðan hlut og mennta-
mennimir af kynslóð Lazarsfelds og
Adomos, þegar þeir lögðust á bekkinn hjá
Freud. Hlutar af siðvæðingu og vitsmuna-
þroska einstaklingsins em hvíldir um stund
og hvatir og geðflækjur leika lausari hala
en endranær. Slíkt getur náttúrlega orðið að
óvana og hjálpað einstaklingnum að þróa
með sér geðveiki, eins og dæmin sanna, en
oftast nær hefur þetta atferli lækningargildi
og eflir menn til dáða.
Það er ekki nema í undantekningartilvik-
um hægt að tala um óvirka móttöku á menn-
ingu, jafnvel þótt um fjöldamenningu sé að
ræða, og virk móttaka er jafnframt menn-
ingarsköpun (Hartwig, Hebdige og Ziehe).
Sérhver einstaklingur gefur heiminum
merkingu. í kyrrstæðu samfélagi yfirtekur
hann þær merkingar sem fyrri kynslóðir
hafa skapað, en í félagslegu umróti nútím-
ans skapa einstaklingarnir í vaxandi mæli
nýja merkingu og um leið nýja menningu.
Hægt er að líta svo á að menningarleg
nýsköpun eigi sér stað hvenær sem einstak-
lingur tyllir sér fyrir framan sjónvarp og
skynjar það sem fyrir ber að einhverju leyti
TMM 1991:4
55