Tímarit Máls og menningar - 01.06.1994, Blaðsíða 13

sköpun . .. það lægsta af öllu í stigveldi veruleikans“. Listaverk voru í besta
falli „eftirlíking af eftirlíkingu“, annars stigs skuggar sem aðeins líktu eftir
ásýnd hlutanna en ekki eðli þeirra. Gagnrýni Platons beindist einkum að
þeim myndlistarmönnum sem hann kallaði „skuggamálara" eða skiagrap-
hos\ þeim sem beittu blekkingum (skyggingu og þarvídd) til að ná fram
sterkari eftirlíkingum af ásýnd hluta en fjarlægðust þá eðli þeirra — af-
skræmdu veruleikann — enn meira en ella.
Það er freistandi að líkja skuggamyndum Platons við ljósmyndir. Sú
skoðun má heita viðtekin að ljósmyndir séu eingöngu eftirlíkingar af ásýnd
hluta. Ljósmyndun er álitin hin fullkomna hermilist sem þar að auki skapar
verk sín fyrir tilstilli vélar. Slík vélræn eftirlíking, öfugt við málverk eða
höggmynd, er þá talin gefa lítið færi á listrænni túlkun og útiloka þar með
aðgang að eðli fyrirmyndarinnar, hinni sönnu ásjónu. Ljósmyndin er í eðli
sínu aðeins skugginn af fyrirmyndinni og sem slík á hún lítið sem ekkert
skylt við listræna sköpun. Allar ljósmyndir eru því samkvæmtþessu „skugga-
myndir“ ekki ósvipaðar þeim sem fangarnir í hellinum létu blekkja sér sýn.
Ljósmyndir í sýnd og reynd
... en eftirmyndir kalla ég í fýrsta lagi skugga og svo líka myndir á
vatni og á hörðum hlutum sem eru sléttir og gljándi...
— Ríkið eftir Platon.þýð. Eyjólfur Kjalar Emilsson (1991)
Speglar koma víða við sögu í Ríkinu og svo virðist sem Platon leggi þá og
skuggana að jöfnu—þetta er hvortveggja eftirmyndir, fulltrúar sýndarinnar.
Hér kemur hin íslenska skuggsjá upp í hugann og þau tengsl sem að framan
voru rakin milli skyggnu og skuggamyndar. Orðið skyggna segir raunar
býsna margt um stöðu ljósmyndarinnar gagnvart veruleikanum og listinni
— hún er gagnsæ, hún er spegill og hún er skuggi. Skyggnan, hin pósitífa
ljósmynd, líkir að miklu leyti effir hinu tvíþætta eðli glers eða glugga sem að
degi til verkar eins og gagnsær rammi en verður að spegli, skuggsjá, þegar
náttmyrkrið skellur á. Skyggnan — ljósmyndin — er hin gagnsæja spegil-
mynd náttúrunnar; hún rammar náttúruna inn og sýnir hana „eins og hún
er“, án afbökunar, stílfæringar eða túlkunar. Fyrir vikið hættir henni til að
verða innantóm því „spegillinn hefur ekkert ímyndunarafl“.
Samband ljósmyndar og raunveruleika er miklu flóknara og mótsagna-
kenndara en þessar nafngiftir, spegilmynd og eftirlíking, gefa til kynna.
Ljósmyndin er aldrei eftirlíking í sama skilningi og til dæmis afsteypa eða
TMM 1994:2
11