Tímarit Máls og menningar - 01.06.1994, Blaðsíða 19

í átökum við ödipusarduld“, eða „saga kynferðisins og þagnarinnar“. Slík
sjónarhorn geta að sjálfsögðu verið forvitnileg og jafnvel þörf, en stundum
gleymist að greinandi sem finnur þennan „undirtexta“ í tilteknu verki, er
öðru fremur að færa sönnur á kenninguna um téðan undirtexta, sem er
jaíhan sá sami þótt hann tjái sig með ótal tilbrigðum. Þetta takmarkar
þekkingarfræðilegt gildi — eða eigum við bara að segja upplýsingagildi? —
viðkomandi túlkunar.
En önnur skýring, og sú sem er kveikja þessara hugleiðinga, er að fræðilega
bókmenntatúlkunin er einatt hlutlaus eða þögul um það sem ljær viðfangs-
efninu sérstöðu: Bókmenntagildið. Þegar rússneskir formalistar risu gegn
endalausum ævisögurannsóknum í bókmenntum, gerðu þeir það í nafni
„hins bókmenntalega“, leituðu svara við spurningunni hvað það sé sem gerir
bókmenntatexta að bókmenntum en ekki t. d. sendibréfi eða skýrslu. Og
framhaldsspurningin er eðlilega sú, hvað geri sum bókmenntaverk betri en
önnur. Þarf bókmenntafræðin á fagurfræði að halda? Þeir „túlkunarsinnar“
sem lengst ganga neita því, telja fagurfræði í besta falli velviljaða markleysu.3
Bókmenntafræði er þá í raun bara eitt nafn túlkunarfræðinnar, það sem sú
síðarnefhda heitir þegar hún fæst við það sem kallað er bókmenntir; hún er
undirgrein allsherjar táknfræði sem túlkar hvort heldur eru auglýsingar eða
ljóð, stjórnmálaræður eða sjónvarpsþætti og lætur sig engu skipta hvort
bókmenntir eru vondar eða góðar. Þessi bókmenntafræði getur ekki frekar
en maðurinn sjálfur svarað spurningunni: hvers vegna er ég til?, því hún spyr
ekki um muninn á bókmenntum og öðrum textum.
Að sönnu hafa fræðimenn allt frá tímum Aristótelesar kannað sérstöðu
bókmenntatexta, ekki síst með því að lýsa þeim margvíslegu stílbrögðum
sem þar má finna. En þau fræði eru flokkun og lýsing, í sumum tilvikum
ritskýring, fremur en túlkun — oft virðist djúp þar á milli.
Mér sýnist að þessi ófullnægja túlkandans, — að geta ekki sagt í krafti
sinna fræða hvað sé gott við tiltekið verk, hvað höfði til hans, heilli hann, —
sé kveikjan að bók Roland Barthes, La chambre claire.4 Roland Barthes var
einhver snjallasti táknffæðingur og túlkandi okkar tíma, og þessi síðasta bók
hans kom út 1980, árið sem hann lést. Það rennir stoðum undir skoðun mína
á tilefni hennar að Barthes skrifaði hér ekki um bókmenntaverk, heldur um
ljósmyndir. Einmitt vegna þess að það er að hans dómi „ekki hægt að
umbreyta (ræða um) ljósmynd heimspekilega“ (bls. 5); það verður að taka
ljósmynd bókstaflega eða með öðrum orðum, hún er öllþar sem hún er séð.
Með þessari tilgátu losnar Barthes við „undirtextann“ sem sérhver túlkandi
hefur yfirleitt í farteski sínu, hann getur einbeitt sér algerlega að því sem
blasir við. Og leitað þar svara við spurningunni hvað það sé sem heilli hann
eða hrífi við tilteknar myndir. Það kemur ekki á óvart að Barthes finnur ekki
TMM 1994:2
17