Tímarit Máls og menningar - 01.06.1994, Blaðsíða 14

falsað málverk—hún villir hvorki á sér heimildir né blekkir. Ljósmynd sýnir
en reynir ekki að sýnast. Þá krefst eftirlíkingin óhjákvæmilega einhverrar
œtlunar, en það á heldur ekki við um ljósmyndina sem með engu móti getur
vikið frá því eðli sínu að líkjast þeim hlut sem „ljær“ henni mynd sína. Hún
líkist fyrirmyndinni án þess að ætla sér það sérstaklega og líkirþví í raun alls
ekki eftir henni. Þennan grundvallarmun á því að líkjast og því að líkja eftir
virðast menn oft tregir til að sjá.
Ljósmyndin getur aldrei orðið til án fyrirmyndar og er að því leyti
vissulega eins og „skuggi" en þó með þeim veigamikla mun að það er Ijós en
ekki Ijósskortur sem varpast og getur af sér mynd. Með ljósinu flyst ásýnd
fyrirmyndarinnar yfir á ljósmyndina eða öllu heldur hœfileikinn til að varpa
frá sér nýrri ásýnd sem líkist þeirri fýrri. Ljósmyndin er því í rauninni
samansett af þessu tvennu; sinni eigin ásýnd og ásýnd þess sem gaf henni
mynd — og það er þessi tvíþætta, samsetta ásýnd sem hún „speglar“ frá sér.
Hér getur verið gagnlegt að bera ljósmynd saman við málverk. Málverk getur
vissulega líkst (eða líkt eftir) tiltekinni fyrirmynd en ljósið sem málverkið
varpar frá sér á ekkert skylt við það ljós sem frá fyrirmyndinni kom.
Að vera eða vera ekki
Á skuggsjá klettsins ég kasta hans hljóm
að knýja fram andsvör, í djúpinu byrgð.
—Hljóðaklettar, Einar Benediktsson
Ljósmyndin tengist því veruleikanum mun nánari og sterkari böndum en
nokkur eftirlíking getur gert. í þessum tengslum felst þó jafnframt viss
grundvallarmótsögn sem öðru fremur setur svip sinn á ljósmyndina og
markar henni bás. Ljósmyndin er þannig á einum og sama tíma mynduð úr
sinni eigin ásýnd og ásýnd fyrirmyndarinnar — hún er það sem hún sýnir
en er auðvitað ekki fyrirmyndin sjálf. Ljósmyndin er því á vissan hátt
veruleikinn bæði í reynd og sýnd en þar sem hún lætur þó aldrei „negla sig
niður“ er sennilega nær að segja að hún sé hvort tveggja og hvorugt í senn.
Þessi mótsagnakenndu tengsl ljósmyndar og veruleika ætla ég hér á eftir að
kalla raunsýnd og bæta þannig enn einni mótsögninni við.
Flestar umræður um listræna stöðu ljósmynda leiðast fyrr eða síðar út í
samanburð á ljósmynd og málverki. Sá samanburður á vissulega rétt á sér
en hin ólíka staða ljósmyndar og málverks gagnvart veruleikanum gerir hann
vandmeðfarinn. Þessir tvívíðu myndmiðlar eru auðvitað á margan hátt
12
TMM 1994:2