Tímarit Máls og menningar - 01.06.1994, Blaðsíða 15

skyldir, bæði í útliti og í sögulegum skilningi. Saga þeirra er talsvert saman-
tvinnuð og segja má að þeir hafi í gegnum tíðina haft tilhneigingu til að
skilgreina sig hvor út frá öðrum. Þeir hafa þá jafnframt ýmist auðgað hvor
annan eða rýrt. Ljósmyndin hefur þegið flest sín ytri einkenni (ramma,
myndskurð, myndefni) frá málverkinu — ásakanir um „hermun“ eiga því í
vissum skilningi rétt á sér. En ljósmyndin hefur einnig þegið í arf ýmislegt
miður gagnlegt eins og aldagamla gagnrýni manna á raunsæismálverk.
Þá gagnrýni eins og hún snýr að málverkinu ætla ég ekki að ræða hér,
heldur aðeins benda á það hvernig hin ólíka „verufræðilega11 staða þessara
miðla breytir forsendum gagnrýninnar þegar henni er beint gegn ljósmynd-
inni. Ólíkt ljósmyndaranum er málaranum í sjálfsvald sett hvort og hversu
mikið verk hans líkist hinni náttúrulegu fyrirmynd (ef slík fyrirmynd er þá
á annað borð til staðar). Málverkið hefur engin nauðsynleg tengsl við raun-
veruleikann eða raunsæið. Ljósmynd getur hins vegar aldrei vikist undan því
að vera raunsýnd einhvers fyrirbæris, hlutar eða atburðar sem á eða hefur
átt sannanlega tilvist í hinum náttúrulega heimi — ljósmynd er raunsýnd
þess sem er eða gerist.
Hið kyrra líf
Hafðar eru tilraunir í ffammi til að skíra slíkar ljósmyndaeftir-
hermur nöfhum eins og náttúrustefhu og raunsæisstefnu.
—Dagur í senn, Halldór Laxness
Af ofansögðu ætti að vera ljóst að málverk og ljósmynd lúta ólíkum lögmál-
um og því er fremur tilgangslaust að bera þau saman, sérstaklega út frá
raunsæishugtakinu. Þetta kemur einna skýrast fram í gagnrýni á hið svokall-
aða Ijósmyndaraunsæi sem ekki þykir „fínn pappír“, hvorki í málverkinu né
ljósmyndinni sjálfri. Það hugtak vitnar um samband milli raunsæis og
Ijósmyndar sem þarf alls ekki að vera til staðar og er því á misskilningi byggt.
Ljósmyndin er ekki raunsæ í eðli sínu fremur en málverkið, raunsýnd hennar
þarf engan veginn að búa sér raunsæislegt form. Því verður hins vegar ekki
neitað að ljósmyndin hefur gegnum tíðina sýnt miklar raunsæistilhneigingar
og þær má vissulega gagnrýna, sérstaklega ef sýnt þykir að hún brjóti þar
gegn einhverjum grunnþáttum í eðli sínu.
Raunsæisstefnan átti þegar í árdaga greiðan aðgang að hjörtum (og
linsum) ljósmyndara og hefur allar götur síðan nánast verið einráð, þrátt
fyrir ýmis athyglisverð „hliðarspor“. Það vekur í raun furðu hvað ljósmyndun
TMM 1994:2
13