Tímarit Máls og menningar - 01.06.1994, Síða 95

messíanska sem almennri vídd mannlegrar reynslu og á öllum hugsanlegum
messíanismum) sem tengir saman órjúfandi böndum fyrirheit þess sem
kemur, ófyrirsjáanleika framtíðarinnar og réttlætið. Ég get ekki rakið þá
röksemdafærslu hér og viðurkenni að orðið réttlæti kann að orka tvímælis.
Ég er ekki að tala um réttarfarið, ég er að tala um annað og meira en grunn
mannréttindanna, ekki um réttláta skiptingu gæða né heldur virðingu fyrir
annarri manneskju í hefðbundinni merkingu þess hugtaks. Ég er hér að tala
um reynslu okkar af öðrum sem öðrum, þá staðreynd að ég leyfi honum að
vera hann sjálfur, en það þýðir að gefa af sér án þess að krefjast neins í staðinn,
án þess að fara fram á neitt eða kveða upp dóm. Hér liggur leið mín um
hugsun sem nokkurra forvera minna, enda þótt ég fari ffjálslega með hana
hér sem annars staðar: hugsun Levinas þegar hann skilgreinir einfaldlega
samband okkar við aðra sem réttlæti („samband okkar við annað fólk, það
er að segja réttlæti“) og þá þverstæðukenndu hugsun sem fyrst örlaði á hjá
Plótinosi og Heidegger tók síðar upp, og Lacan enn síðar: að gefa ekki
einungis það sem maður á heldur það sem maður á ekki. Þetta er nokkuð
sem nær út fyrir núið, eignarréttinn, endurgjald, og eflaust einnig réttarfarið,
siðferðið og stjórnmálin enda þótt þessi síðastnefndu svið ættu að sækja
þangað innblástur og von.
— Er heimspekin ekki um leið að glíma við hugmyndina um að eitthvað, og
hugsanlega hið versta, gæti snúið aftur?
J.D.: Jú, hún „glímir“ einmitt við það, berst gegn því að hið versta snúi aftur
og það á fleiri en einn hátt. Fyrst vil ég segja að allt það sem boðaði heimspeki
Upplýsingarinnar eða kom í kjölfar hennar (ekki einungis skynsemisstefnan,
sem hangir ekki endilega saman við upplýsingastefnuna, heldur fram-
farasinnuð, teleólógísk, mannleg, gagnrýnin skynsemisstefna) hefur barist
gegn því að „hið allra versta“ snúi aftur, nokkuð sem uppfræðsla og þekking
á fortíðinni ættu að geta afstýrt. Enda þótt baráttuaðferðir Upplýsingarinnar
hafi oft á tíðum tekið á sig mynd særingar eða afneitunar getur maður ekki
annað en stutt og tekið undir þessa heimspeki frelsunar. Ég hef trú á því að
hún eigi fr amtíðina fýrir sér og hef aldrei verið sammála yfirlýsingum manna
um að allt tal um uppreisnir og byltingar sé liðin tíð. En með þessu er maður
um leið að benda á að hið gagnstæða sé hugsanlegt: að vænta megi alls hins
versta, að hvatir dauða og kynþáttahaturs fái aftur að leika lausum hala, saga
framþróunar stöðvist, sagan verði sögulaus, o.s. frv. Og það er ekki hægt að
einskorða Upplýsinguna við 18. öldina. Síðan er til önnur leið, enn róttækari,
sem heimspekin getur beitt til þess að „glíma við“ eða berjast gegn því að hið
versta snúi aftur: hún felst í því að vilja ekki vita af (hafna, særa út, afneita,
allt eru þetta aðferðir sem þarfnast greiningar) öllu því sem viðkemur því að
bölið endurtekur sig: lögmál vofunnar sem ekki lýtur neinum verufræðileg-
um lögmálum (draugurinn eða afturgangan er hvorki nálægur né fjarver-
TMM 1994:2
93