Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2015, Síða 128

127
Sjálfur I. A. Richards viðurkennir að skáldskapurinn hafi orðið að þola
margt af hendi þeirra sem aðeins leiti að einhverju til að rannsaka og þeirra
sem vilji fyrst og fremst sanna kenningar sínar, þótt hann telji viðbrögðin
við rannsóknum á því hugarferli sem fer í gang við lestur skáldskapar helst
til yfirdrifin.
„Við myrðum til að kryfja“ mun einhver muldra. Þessum fordómum
verður að svara. Engin sálfræðileg krufning getur skaðað, nema þá
huga sem eru í sjúklegu ástandi.44
Allen Tate taldi að bókmenntamaðurinn hefði það hlutverk í sífellt tækni-
væddari og vélrænni nútíma að enduruppgötva hið mannlega ástand í
lifandi listum. Ólíkt vélrænni nútímatækni á borð við útvarpið, þar sem
hlustandinn sé ávallt í stöðu viðtakanda, bjóði bókmenntirnar upp á sam-
skipti á forsendum ástarinnar. Líta eigi á bókmenntir sem þátttöku í nánu,
andlegu sambandi en það leiði okkur að hugmyndinni um sameiginlega
reynslu. Bókmenntir séu „síendurtekin uppgötvun mannlegs samneytis í
gegnum reynslu, upplifun“.45 Samkvæmt þessu losar aukin áhersla á fræðileg
og vísindaleg vinnubrögð ritdómara ekki undan kröfum um að nálgast við-
fangsefnið á „mannlegan“ hátt, með hjartanu eða tilfinningunum.
Fyrst sú skoðun var útbreidd meðal „bókmenntamanna“ 20. aldar,
lærðra sem leikra, að bókmenntirnar fælu í sér lykil að mennskunni sjálfri,
lá nokkuð beint við að gagnrýnendur leituðu inn á við í leit að hinum sam-
mannlega grundvelli sem byggja mætti listgagnrýni á, eða „sameiginlegum
kenndum mannlegs eðlis“, eins og Hume hafði orðað það. Listgagnrýni
er „skráning eigin sálar“, segir Wilde. Í grein hans um virkni og gildi
gagnrýninnar kemur fram að verk geti haft áhrif á persónuleika manns
vegna þess að list spretti upp af öðrum persónuleika. Þegar þessar tvær
persónur, lesandi og höfundur, mætist verði til æðsta form gagnrýninn-
ar; túlkandi og skapandi gagnrýni.46 Svipaðar áherslur má sjá hjá íslensk-
um gagnrýnendum á fyrri hluta 20. aldar. Árið 1927 skilgreindi til dæmis
44 I.A. Richards, Practical Criticism, bls. 322.
45 Allen Tate, „The Man of Letters in the Modern World“, Essays of Four Decades,
Chicago: Swallow Press 1968, bls. 3–16, hér bls. 3, 9, 11 og 16. Slíkar hugmyndir
mátti einnig sjá hjá I. A. Richards. Hann taldi skáldskapinn, tækið sem hugur okk-
ar hefði notað til að henda reiður á hugsunum, tilfinningum og þrám, geta verið
gagnlegasta mótspilið gegn vélvæðingu og félagslegum afleiðingum hennar sem
hefði truflað huga okkar og veikt. I.A. Richards, Practical Criticism, bls. 320.
46 Oscar Wilde, „The Critic as Artist“, bls. 365–366 og 373.
Á SLÓÐUM HJARTALAUSRA FRÆÐINGA