Orð og tunga - 01.06.1997, Síða 34

22
Orð og tunga
Þegar fram í sótti kom til sögunnar vinur og velgjörðamaður Sigfúsar, Björn
Magnússon Ólsen, prófessor við hinn nýstofnaða Háskóla íslands í Reykjavík. Hann
hafði safnað orðum úr mæltu máli um árabil og fengið styrk úr Carlsbergs-sjóði til að
ferðast um landið í því skyni á árunum 1884-1893. Ætlun hans hafði verið að semja
yfirgripsmikla orðabók um alþýðumálið á grundvelli slíkrar söfnunar en ýmis önnur
vísindastörf, embættisskyldur, svo og hnignandi heilsa, þegar hér var komið sögu, ollu
því að hann fékk það verk ekki til lykta leitt með þeim hætti sem hann hafði hugsað
sér í öndverðu. Með vitund og vilja Carlsbergs-sjóðsins var ákveðið að Sigfús fengi
safn Bjöms til fullra og frjálsra afnota og að auki fékk hann styrk úr sjóðnum til að
vinna úr safni Björns, auka það og fella inn í orðabók sína. Frá miðju ári 1917 og
fram til síðsumars 1918 dvaldist Sigfús í Reykjavík og rannsakaði þá m.a. óprentuð
orðasöfn í Landsbókasafni og lét orðtaka fyrir sig orðasöfn Hallgríms Scheving þar sem
mikið er af orðum úr mæltu máli víðs vegar af landinu. A þessum tíma var nokkurt
starfslið við orðabókarverkið, þ.á m. Björn Karel Þórólfsson og Þórbergur Þórðarson
sem báðir miðluðu orðabókinni efni úr mæltu máli af sínum heimaslóðum og víðar að,
og fleiri samverkamenn lögðu efni af mörkum við undirbúning að útgáfu, við ritstjóm
og prófarkalestur verksins. Bæði Sigfús og Jón Ófeigsson fengu sendar orðasyrpur
og skrár og nefnir Sigfús t.d. skaftfellskt orðasafn frá sr. Jóni Jónssyni í Stafafelli og
orðasafn úr Vestmannaeyjum frá Þorsteini Jónssyni héraðslækni. Einnig kom orðasafn
frá Ólafi Davíðssyni úr fómm Björns M. Ólsens. Eftir Björn látinn komu fram enn
fleiri orðasöfn úr mæltu máli, t.d. frá Bjarna Jónssyni kennara í Reykjavík. Aftur
nefnir Sigfús sérstaklega að Þórbergur Þórðarson hafi látið í té mikilvægt safn orða úr
alþýðumáli,2 og enn fremur hafi Jón Helgason og Björn Karel Þórólfsson lagt slíkt efni
af mörkum. Jón Ófeigsson hafi að auki fengið í hendur orðasafn úr Þingeyjarsýslu sem
Arnór Sigurjónsson skólastjóri hafi tekið saman.
Af öllu þessu má sjá að Sigfús hefur lagt sig mjög eftir því að safna orðafari úr
mæltu máli og geta heimilda sinna með þeim hætti að binda tiltekin orð og merkingar
við landshluta, sýslur eða sveitir. Hann hefur viðað að sér efni, gömlu og nýju, alls
staðar að en reyndar virðist hann hafa fengið einna mest af Suður- og Suðausturlandi.
Að fenginni reynslu við orðabókarstarfið slær hann þó þann varnagla að með þessu sé
alls ekki fullyrt að orð og merking geti ekki komið fyrir annars staðar og víðar en getið
er; mörkunin segi í raun aðeins að orð eða merking sé fengin af tilteknum slóðum. Hér
víkur Sigfús að því sem síðari tíma menn hafa reyndar rekið sig á: að staðkennd orð og
merkingar í bókinni þekkjast víðar en þar er getið. Kunnugt er t.d. að víða má rekast á
orðafar merkt Breiðd. — sumt af því er að líkindum komið frá Stefáni Einarssyni sem
vann við bókina um hríð — en samkvæmt fyrirvara Blöndals má einmitt búast við að
slíkt efni þekkist víðar um Austfirði og jafnvel í öðrum landshlutum.
Annað atriði sem Sigfús víkur að í formála verks síns er gamalt og úrelt orðafar.
Oftar en ekki segist hann hafa rekið sig á það að orð, sem hann taldi löngu dottin upp
fyrir, hafi lifað góðu lífi á vörum alþýðu manna. Þetta er reyndar ekki að undra um
tungumál sem á sér langa og órofna rithefð því að iðulega má t.d. vekja gömul orð til
nýs lífs. En einnig kemur fyrir að orð hverfa úr rituðu máli en reynast svo þegar nánar
2Blöndal: XI; sjá nánarG. Kvaran 1988:57-59.