Orð og tunga - 01.06.1997, Page 49

Jón Hilmar Jónsson: Til bragðbætis: Um dæmi og dæmanotkun
37
Tilviksdæmi. Dæmið er sett fram í mynd heillar setningar til marks um dæmigerða
notkun:
það fór að bera á geðveiki hjá honum, der begyndte at vise sig Spor af
Sindssyge hos ham
hann bar lát konu sinnar vel, han bar sin Hustrus Dpd som en Mand
Orðastæða. Um er að ræða orðasamband þar sem orð kemur fram með algengu eða
föstu fylgdarorði, án þess að eiginleg merking orðanna raskist eða umbreytist (í átt til
myndhverfingar):
bera traust til e-s - treysta e-m
Orðtak. Dæmið er fast orðasamband sem myndar merkingarlega heild með umbreyttri
merkingu miðað við þá merkingu sem fólgin er í hverju orði fyrir sig:
bera í bœtiflákafyrír e-n, undskylde
Málsháttur. Dæmið er meitlað orðasamband í mynd heillar setningar sem felur í sér
almenn sannindi:
ber vitni, þá báðir Ijúga (SchMál.), naar bægge Parter lyver, maa der
Vidner til
Heimildardæmi. Dæmið er sótt í orðréttri mynd til tilgreindrar heimildar:
þess vegna var best að leiða það hjá sjer... nóg var samt til að bera niður
á, og það af öllu verra tœgi (der var nok alligevel til at slaa ned paa, af
hvad der var ikke saa lidt værre) (JTrGst. I. 140)
í sporin hans renning og brunasand ber (GFr. Úh. 115), Rendfog og
Vulkansand driver hen og dækker hans Spor
Hér er um býsna sundurleit efnisatriði að ræða þar sem að nokkru má greina þau
flokkunarmörk sem nefnd voru hér að framan. Sumpart er greinarmunurinn setningar-
legs eðlis, þar sem dæmin geta ýmist verið setningarhluti (mynsturdæmi, orðastæður,
orðtök), heil setning (tilviksdæmi, málshættir) eða jafnvel enn stærri heild (heimild-
ardæmi). I annan stað greinast dæmin að eftir því hvort þau virðast mótuð af þeim
sem semur orðabókartextann (mynsturdæmi, orðastæður), sótt óbreytt til tiltekinnar
heimildar (heimildardæmi) eða eru tilgreind án ummerkja um heimild eða tilverknað
ritstjóra (tilviksdæmi). í þriðja lagi er uin mismunandi hlutverk að ræða, þar sem annars
vegar er verið að staðfesta tiltekna notkun eða merkingu (heimildardæmi), hins vegar
verið að birta dæmigerð einkenni orðsins (mynsturdæmi, tilviksdæmi).