Orð og tunga - 01.06.1997, Side 51

Jón Hilmar Jónsson: Til bragðbætis: Um dæmi og dæmanotkun
39
u.þ.b. 70 blaðsíður og þar með því sem næst 7% af texta bókarinnar í heild. Ætla má að
slíkt sýnishorn dugi til að leiða í ljós öll megineinkenni, og á grundvelli þess má einnig,
með sjálfsögðum fyrirvörum, áætla heildarfyrirferð dæma og einstakra dæmategunda.
Þó að greint sé á milli heimildardæma með heimildartilvísun og ritstjórnardæma
(tilbúinnadæma) verður að hafa í huga að skilin geta í raun verið óljósari en við blasir
í fljótu bragði, því að ritstjórnardæmi eru oft samin með hliðsjón af heimildardæmum
(einfölduð eða stytt heimildardæmi) og heimildardæmi sem skortir tilvísun til heimildar
getur komið notendum fyrir sjónir sem venjulegt ritstjórnardæmi. I orðabók Blöndals
eru báðar þessar gerðir fyrirferðarmiklar. Og reyndar koma fram dæmi sem segja má
að séu á mörkum þessara tegunda, þegar aðeins er vísað til málsvæðis þar sem tiltekin
notkun eða merking er þekkt:
jeg skal gefa þjer hjema blínu fyrir skóinn þinn (ASkaft.)
það bosar í sporin, Fodsporene udviskes af Rendfog (Breiðd.)
Hér verður þó ekki gert ráð fyrir slíkum dæmum sem sérstökum flokki heldur litið á
þau sem ritstjórnardæmi með það í huga að beina heimildartilvísun skortir.
Annars blandast saman heimildardæmi með beinni vísun til heimildar, dæmi eins
og þessi:
Skipasiglurber í klettahjallana (JTrHeið. I. 5)
að brottför Sigrúnar hefði verið gjör til bekkni við (for at fortrædige) þá
feðga (JThMk. 301)
og dæmi sem engin heimild er við og ætla má að samin séu af ritstjóranum til stuðnings
efnisatriðum greinarinnar og þeim skýringum sem hann setur fram:
vagninn er ofveikur til að geta borið svo þunga byrði
þrettándann ber í ár upp á miðvikudag
hjer hefur ekki verið beitsælt í vetur
Með hliðsjón af því sem ég sagði áðan er svo eðlilegast að líta á málshætti sem
þriðju tegundina. Sú heimild sem þar er tilgreind hefur vitaskuld allt annað gildi en
ritheimild um notkun orðs í frjálsu samhengi. Á hinn bóginn getur málsháttur heldur
ekki talist endurspegla dæmigerða notkun eða einstakt notkunartilvik:
betri er beiskur sannleiki en blíðmál lygi (GJ.)
frítt er að búa áfögrum vang, en betra samt á bjargvænum stað (SchMál.)
blíðyrðum er blekkingarhætt
Fróðlegt er að athuga fyrirferð þessara þriggja tegunda í stafkaflanum b: