Orð og tunga - 01.06.2016, Page 87

Guðrún Þórhallsdóttir: Tvíræða orðasambandið að ósekju 77
sem ‘að því verandi óseku, þannig að það er ósekt, þ.e. ekki dæmt til
refs ing ar’. Sú skýring kemur vel heim við orðin ‘án sakar, án þess að
baka sér sök, lat. immerito, da. ustraffet, e. with impunity’ sem birst hafa
í ís lensk um og erlendum handbókum (sjá 1. og 2. kafla). Síðar hefur
merk ing ar víkkun orðið þannig að fram kom merkingin ‘að ástæðu-
lausu, án tilefnis’. Í þeirri víðari merkingu er að ósekju ekki bundið við
laga mál, þ.e. merkinguna ‘án sakar í lagalegum skilningi’.
3.3 Var no. ósekja þá ekki til?
Ef orðmyndin ósekju í orðasambandinu at ósekju er túlkuð sem hvorug-
kynsmynd lo. ósekr er fótunum kippt undan forníslenska nafnorðinu
ósekja. Eins og fram kom hér að framan virðast engin dæmi varðveitt
um það utan þessa forsetningarliðar og líkur benda til að það hafi
verið lesið út úr orðunum at ósekju. Það gerðu þeir fræðimenn á 19.
öld sem skráðu kvenkynsorðið ósekja í orðabækur að ástæðulausu (sjá
grein 2.1).
Á hinn bóginn hafa fundist tvö nýleg dæmi um no. ósekja utan for-
setn ingarliðarins sem birtust í sömu þjóðsagnaútgáfu á 20. öld (sjá
dæmi (10) í grein 2.4). Þau staðfesta þó ekki að no. ósekja hafi verið til
að fornu. Orðin að ósekju eiga sér óslitna sögu og menn hefðu hvenær
sem er getað túlkað þau þannig að þar væri kvenkynsnafnorð. Jafnan
hér að neðan (18) er allt sem þurfti til að mynda no. ósekja. Hún á bæði
við um ályktun orðabókahöfunda og hugsun hvaða Íslendings sem er
sem tæki að nota no. ósekja utan forsetningarliðarins.
(18) að venju : no. venja
að ósekju : X; X = no. ósekja
Tilefnið til þessarar umtúlkunar orðanna at ósekju hefur sjálfsagt verið
sú breyting sem varð á beygingu lo. sekr þegar víxlum stofnbrigðanna
sek- og sekj- var útrýmt. Meðal annars tók þgf.et.hk. seku við af eldri
myndinni sekju. Við þetta rofnuðu tengslin milli lýsingarorðsins og
orðasambandsins at ósekju. Þágufallsmynd, sem endaði á -ju, leit ekki
lengur út eins og hvorugkynsmynd lýsingarorðsins, heldur eins og
þágufall af veiku kvenkynsorði. Ef no. sekja í merkingunni ‘sekt’ (sjá
grein 2.4) hefur verið þekkt áður en til þessarar umtúlkunar kom
hefur það líka getað stuðlað að henni (lo. sekur : no. sekja ‘það að vera
sekur’; lo. ósekur : X; X = no. ósekja ‘það að vera ósekur’).
Fræðimenn hafa auðvitað þekkt hina fornu beygingu lo. sekr og því
tunga_18.indb 77 11.3.2016 14:41:14