Skírnir - 01.09.2017, Qupperneq 52

þjóðernishyggju í Þýskalandi og Austur-Evrópu — og almennt
landa utan hins vestræna heims að mati Kohns — og sjálfs-
ákvörðunarrétturinn þannig skilinn frá hinum lýðræðislegu rótum
sínum. Frelsið sem barist var fyrir var því ekki frelsi einstaklingsins
heldur frelsi frá erlendri stjórn (Kohn 1944). Þessi tvískipting, sem
á sér fylgismenn og gagnrýnendur meðal fræðafólks allt til okkar
daga, dregur upp pólitíska þjóðernishyggju með áherslu á frjáls-
lyndi og lýðræði annars vegar og menningarlega þjóðernishyggju
hins vegar sem leggur aðaláherslu á þjóðlega stjórn fremur en frjáls-
lyndi og lýðræði. Samkvæmt Guðmundi Hálfdanarsyni (2001) var
þjóðernissinnað íhald annar af tveimur meginstraumum sjálfstæðis-
baráttunnar á nítjándu öld. „Íslendingar vildu þjóðfrelsi“ segir
Guðmundur (2001: 75), „en það var langt því frá að vera hið sama
og einstaklingsfrelsi“. Eins og Guðmundur bendir á hafa Íslend-
ingar lítt haldið þessu einkenni sjálfstæðisbaráttunnar á lofti. Þegar
hið alþjóðlega samhengi er haft í huga ætti þó ekki að koma á óvart
að kröfur um einstaklingsfrelsi og þjóðfrelsi fari ekki alltaf saman.
Frjálslynd þjóðernishyggja var að mati Guðmundar hinn megin-
straumur sjálfstæðisbaráttunnar en þar fóru einstaklingsfrelsi og
þjóðfrelsi vel saman, einna skýrast í hugmyndum Jóns Sigurðssonar.
Það er einnig áhugavert að greina hvaða hugmyndum er haldið
fram um „sjálfið“ sem eigi að hafa ákvörðunarrétt. Er „sjálfið“
hópur fólks á tilteknu landsvæði sem gerir kröfur um jafnan ríkis-
borgararétt eða hópur fólks með tiltekin einkenni sem við köllum
þjóðerni? Með þjóðerni er hér átt við sérstaka aðgreinda menningu
sem er fólki sameiginleg. Það má halda því fram að sjaldnast sé veru-
leikinn skýrt skilgreindur í „annaðhvort-eða“ á þessum forsendum,
en þegar deilt er um sjálfsákvörðunarrétt hópa er oft stutt í þessi
sjónarmið og sjaldnast einfalt að kveða upp úr um þau. Þegar Sig-
urður Nordal vísar í menningu og söguleg réttindi sem rök fyrir
sjálfsforræði má spyrja hvort „sjálfið“ hann er að vísa í. Ef menn-
ing er rök fyrir sjálfsákvörðunarrétti er ljóst að við erum að tala um
menningu sem er aðskilin og sérstök með einhverjum hætti og að
hún eigi sér sögu, samfellu og rætur. „Sjálfið“ er menningarlega skil-
greint sem þjóð (með sérstakan þjóðaranda jafnvel) sem hafi þar
með rétt til sinnar aðskildu stjórnar. Hin lagalegu réttindi byggjast
316 birgir hermannsson skírnir
Skírnir HAUST 2017 (13.10.2017).qxp_Layout 1 20.10.2017 13:46 Page 316