Tímarit Máls og menningar - 01.05.2018, Síða 15

„ E n e r h ú n f e r …“
TMM 2018 · 2 15
uðum yfirráðum yfir skemmunni: „Hún var bæði fögur og sterk, svo að það
segja menn að ef hurðin var aftur og læst, að enginn maður mætti koma í
skemmuna án vilja Freyju.“ Jafnframt er ást Óðins á henni undirstrikuð og
gefið í skyn að honum hafi verið haldið utan við þessi vé þegar Freyja fór á
stefnumót við sinn guð.
Ég vek athygli á að Freyja gefur sig á vald náttúru sinni þá fjóra daga sem
hún dvelur í steininum og uppsker eitthvað dýrmætt. Svo dýrmætt raunar
að þær örfáu glefsur sem fræðimönnum hefur auðnast að grafa upp um
Brísingamen, utan Sörlaþáttar, fjalla um rán þess og sýna að það varð bit-
bein guða.
Í Sörlaþætti er heiðin heimsmynd afhelguð í gróteskri frásögn og goðin
dregin niður á veraldlegt plan. Freyju er þar lýst sem hóru. Einn fræðimann
sá ég vísa í orðróm þess efnis að hún hefði selt meydóm sinn fyrir gullmen.4
Þátturinn var skráður á skinn af tveimur kaþólskum prestum og þarf ekki
að fara í grafgötur um að Freyja féll ekki að þeirri kvenímynd sem kristin
heimsmynd hélt á loft konum til eftirbreytni. Né sýnist atferli hennar hafa
hugnast þeim sem dýrkuðu Óðin, því seiðurinn sem hún er sögð hafa inn-
leitt í ríki ása var álitinn glæpur þegar í heiðni og voru seiðkonur þá oftast
grýttar í hel.5 Enn í dag viðgengst í sumum samfélögum að konum sé hegnt
með þessum hætti fyrir framhjáhald. Og hver var þá glæpur seiðkvenna? Jú,
þær höfðu samneyti við önnur goðmögn en ríkjandi öfl aðhylltust.
Átta árum eftir drauminn um skáldið og silfurmenið var mér falið að
skrifa um Freyju fyrir táknfræðirit, og þá var það sem lykillinn kom upp í
hendurnar á mér.6 Hann var fólginn í nafninu Brísingamen, orði sem tengir
saman ýtrustu andstæður. Brísingur er eldsheiti og men er sam hljóða indó-
evrópsku rótinni men sem þýðir máni.7 Þar eð men þýðir hálsfesti, háls-
baugur, á íslensku hefur mönnum skotist yfir vísunina í mánann. Í Bjólfs-
kviðu kemur við sögu Brosingamene sem er talið mögulegt að rekja megi
nafnið Brísingamen til8 en mene er gríska orðið fyrir mána.
Þótt lítið fari fyrir Sól í norrænni goðafræði og goðsögulegt hlutverk
hennar hafi verið yfirtekið af karlkyns guðum á langri leið, getur Snorri
þess að hún hafi verið talin með ásynjum. Máni er sömuleiðis lítt áberandi
í arfinum. Hjá 10. aldar skáldinu Guttormi Sindra er að finna kenninguna
óskkván Mána og lítur Finnur Jónsson svo á að Máni sé þar jötunn og óska-
brúður hans „gýgur“.9 Að öðru leyti þegir arfurinn um samneyti Mána við
konur.
Ég sá í sjónhending að sögnin um Freyju og dverga hlaut að eiga rætur
í sólmyrkva. Eins og ég orðaði það svo skáldlega vekur hún upp „mynd af
sólinni sem geng ur undir og gefst fereinum mána sem sökkvir sér í eldheitt
skaut hennar svo rauðar glæðurnar blæða undan biksvörtum lim hans og
mynda log andi djásnið.“ Himneskt samræði guðs og gyðju er dregið niður á
jarðneskt plan í samræmi við spakmælið „svo á jörðu sem á himni“.
Eins og ég sé það stendur Brísingamen fyrir hneigð til að samþætta það sem