Tímarit Máls og menningar - 01.05.2018, Blaðsíða 100

Va l u r G u n n a r s s o n
100 TMM 2018 · 2
og ef þeir hefðu lagt allt kapp á kjarnorku strax þá er ekki ósennilegt að
þeir hefðu orðið á undan Bandaríkjamönnum. En stefna nasista gerði það
frá upphafi ólíklegt að svo gæti orðið. Þegar eðlisfræðingurinn Max Planck
benti Hitler á að óskynsamlegt væri að reka marga af helstu vísindamönnum
landsins úr störfum sínum fyrir það eitt að vera gyðingar svaraði Hitler því
að ef vísindin gætu ekki án gyðinga verið, þá yrðu Þjóðverjar að komast af
án vísinda í nokkur ár“ (Cornwell, bls. 34).
Með því að hafna vísindamönnum vegna uppruna þeirra og hrekja þá úr
landi svo gott sem útilokuðu nasistar að þeir gætu fundið upp vopnið sem
hefði getað gert þeim kleift að vinna stríðið. Því má segja að fall þeirra hafi
falist í hugmyndafræði þeirra sjálfra. Þetta er siðfræðilega þægileg niðurstaða
og hentar ef til vill betur í einfalt siðferðisdrama en í flókið sálardrama Frayns
með sínum ótal túlkunarleiðum. Hið illa þarf að gjalda fyrir illsku sína. Og
þó má vera að ein lítil hending hefði getað breytt öllu sem á eftir kom, og
siðferðileg niðurstaða sögunnar væri allt önnur.
Heisenberg tókst ekki að breyta gangi sögunnar með kjarnavopnum, en
að öðru leyti má segja að við lifum öll í heimi hans. Ef sá sem skoðar hlutina
skiptir jafn miklu máli og það sem skoðað er, eru þá ekki allar túlkunarað-
ferðir jafn réttháar, allar skoðanir jafngildar og enginn leið að greina á milli
falskra frétta og raunverulegra? Eða er ef til vill orðið tímabært að koma
böndum á óvissulögmálið á ný?
Heisenberg sagði jú að við gætum aðeins vitað hvað fyrirbæri gera þegar
við vörpum birtu á þau, að teknu tilliti til þeirra áhrifa sem ljósgeislinn hefur
á þau, en ekki um það sem þau gera annars. En þetta er ekki það sama og að
segja að við getum ekki vitað neitt, eða að það sé til lítils að skoða hlutina
yfir höfuð. Við getum þó að minnsta kosti vitað annaðhvort staðsetningu eða
hraða rafeinda, þó við getum ekki skoðað bæði í einu. Og við getum vitað
með nokkurri vissu hvernig þær hafa hagað sér hingað til, að minnsta kosti
svo lengi sem fylgst hefur verið með þeim. Það er út frá þeim staðreyndum
sem þó eru mælanlegar að við getum byrjað að velta fyrir okkur heiminum og
svo giskað í eyðurnar út frá líkindum. Allur skilningur hlýtur að eiga upphaf
sitt í staðreyndunum, jafnvel þó þær geti ekki sýnt okkur alla myndina. Um
þetta ættu bæði eðlisfræðin og sagnfræðin að geta verið sammála.
Tilvísanir
1 Exactly where you go as you ramble around is of course completely determined by your genes
and the various physical forces acting on you. But it’s also completely determined by your own
entirely inscrutable whims from one moment to the next. So we can’t completely understand
your behaviour without seeing it both ways at once, and that’s impossible.
2 „Not a tenth of it. But he has ten times the eagerness to do it. It might be a very different story
if it’s Diebner who puts the case at our meeting with Albert Speer.”
3 “And suddenly a very different and very terrible new world begins to take shape.”