Tímarit Máls og menningar - 01.05.2018, Blaðsíða 122

H u g v e k j u r
122 TMM 2018 · 2
markaða ábyrgð á gerðum sínum. Það
eru bara hinir valdalausu sem þurfa að
taka fulla ábyrgð á sínum gerðum – og
sitja jafnan upp með ábyrgðina af gerð-
um annarra.
Stjórnendur fyrirtækja, sem bera víð-
tækari ábyrgð en hlutafjáreigendurnir,
að minnsta kosti í orði kveðnu, hafa af
því mikla hagsmuni að búa svo um
hnúta að ábyrgð þeirra sé sem minnst
þegar á hólminn er komið. Þeir vinna að
því ötullega að koma sér í þá stöðu að sá
skaði sem þeir valda sé ekki skilgreindur
sem skaði og að fá viðurkenningu á því
að þeir hafi allskonar réttindi sem tak-
marka svigrúm annarra til að láta þá
taka fulla ábyrgð á gerðum sínum.
Gagnvart kerfinu er það stigsmunur en
ekki eðlis hvort barnaníðingur á heimt-
ingu á því að fá uppreist æru eða hvort
eigandi sjókvíaeldis má menga hafið og
spilla villtum laxastofnum eða hvort
ráðherrar geti sleppt því að svara fyrir ef
þjóðarbúið hrynur á þeirra vakt. Allir
hafa þeir komið sér í réttindastöðu en til
þess að nýta slíka stöðu þarf að vera
tryggt að dómskerfið og stjórnsýslan,
sem vottar og veitir réttindi, sé sam-
kvæm sjálfri sér í afgreiðslum sínum. Ef
samkvæmni væri ekki æðsta dyggð
kerfisins, heldur til dæmis bara ofarlega
í dyggðaröðinni, á eftir skynsemi og
réttlæti, þá væri mun erfiðara að nýta
réttindastöðu til að koma sér undan
ábyrgð. Þess vegna fá barnaníðingar að
fljóta með þegar slegin er skjaldborg um
réttinn til að skaða aðra án ábyrgðar.
Það er sjaldgæft að það sjáist jafnskýrt
og greinilega hver er raunverulegur til-
gangur hagsmunagæsluflokka eins og
Sjálfstæðisflokksins, en þegar þingmenn
hans létu hafa sig út í að ganga frekar af
fundi allsherjarnefndar en að þurfa að
líta á gögn um uppreist æru Roberts
Downey þá sýndu þeir hvar hjarta þeirra
slær. Þeim hefur líklega verið alveg sama
um þetta uppreistarmál – það er í þeirra
huga tæknilegs eðlis og kallar bara á
axlayppingar – en þeim er ekki sama
um grundvallarréttindi valdafólks til að
valda öðrum skaða án ábyrgðar. Það er
tilgangur þeirra að standa vörð um þau
réttindi og samkvæmnina sem tryggir
þau.
Það er nefnilega ekki hægt að græða
mjög mikið af peningum án þess að
valda einhverjum skaða og ef það ætti
að búa svo um hnúta að enginn yrði
nokkkurntíma fyrir neinum skaða þá
myndi samfélag okkar leggjast á hliðina
– hjól atvinnulífsins myndu hætta að
snúast. Og það vill enginn og því sætt-
um við okkur við að allskonar fólk verði
fyrir allskonar skaða. Mikið af þeim
skaða sem fyrirtæki, eignafólk og emb-
ættismenn valda er á kostnað fjöldans –
skattgreiðenda, neytenda, íbúa. Skaðinn
dreifist á marga og enginn einn getur
skilgreint sig sem sérstakt fórnarlamb –
sá sem gerir það fær enga samúð frá
meðbræðrum sínum sem eru í sömu
súpunni. Valdafólk getur hinsvegar oft
skilgreint sig sem fórnarlömb og er þá
jafnframt í aðstöðu til að beita réttar-
kerfinu til að ná fram réttindum sínum.
Það að vera fórnarlamb og bera tak-
markaða ábyrgð eru í raun tvær hliðar á
sama peningi. Útgerðarmenn eru fórn-
arlömb stjórnvalda sem þráast við að
fella gengið eða mylja nógu mikið undir
þá, bankamenn og kaupahéðnar eru
fórnarlömb sérstaks saksóknara, sam-
keppniseftirlitsins en þó aðallega launa-
fólks sem fer fram með óábyrgar launa-
kröfur og bændur eru fórnarlömb – ég
veit ekki alveg hvers, fólksins sem kaup-
ir afurðirnar þeirra og borgar skattana
sem niðurgreiða þær? Við þekkjum vel
alla þessa grátkóra og vitum að tilgang-
urinn er að koma sér hjá því að taka
fulla ábyrgð á eigin málum. Sá sem öðl-
ast viðurkenningu sem fórnarlamb fær