Tímarit Máls og menningar - 01.09.2004, Qupperneq 55

Tilgangur. Komdu. Himinn.
legri til að skrökva viljandi „til að þjóna sögunni“ og er jafnvel ekki alltaf
fullkomlega sjálfrátt í því efni. Og atvinnuhöfundurinn beitir yfirleitt
markvissari stílbrögðum, skrifar stundum stíl sem hefur sterkari sér-
kenni en áhugahöfundurinn, þótt ekki sé það einhlítt, samanber Tryggva
Emilsson sem skrifaði sérstæðan og fallegan stíl. Og loks hugsar atvinnu-
höfundurinn meira um form, er líklegur til að telja sjálfum sér og öðrum
trú um að hann sé að finna upp nýja bókmenntagrein - en í grundvallar-
atriðum er skáldævisagan samt ekki annað en sjálfsævisaga skálds og
hvorki merkari né ómerkari en aðrar sjálfsævisögur. Þetta útheimtir það
sama: til að skrifa sjálfsævisögu þarf maður að hafa löngun og hæfileika
til að upplifa ævi sína og sjálf sitt sem texta.
Um aldir hafa íslendingar einmitt gert það unnvörpum. Þeir henda
reiður á ævi sinni í frásögn, skipa því sem hent hefur þá um dagana í
innra og ytra samhengi, búa til framvindu úr því, rök og vit úr atvikum
stundanna - skapa sig sjálfir, svo að úr verður „einhvers konar ég“. Slíkur
urmull var raunar skrifaður af sjálfsævisögum á síðustu öld að tala má
um hálfgerða þjóðaráráttu. Þessi hefð - sjálfsævisagnagerðin - er meðal
helstu þjóðargersema okkar.
Og þótt „skáldævisaga“ sé nokkuð skemmtilegt orð finnst mér orðið
„sjálfsævisaga" ekki síður snjallt því það bendir ekki aðeins á að viðkom-
andi aðalpersóna skrifi sjálf sína sögu - heldur eru bækur af þessu tagi
iðulega sögur um tilurð og þróun sjálfs; þær fjalla um það hvernig við-
komandi kemur til sjálfs sín, öðlast skilning á sálarlífi sínu og ævikjörum
í sögunnar rás, bæði eftir því sem sögunni vindur fram og einnig við
sjálff ritunarferlið.
Margar merkilegar sjálfsævisögur litu dagsins ljós á síðustu öld, bæði
eftir „áhugahöfunda" og fólk sem orðið hafði sér út um skáldanafnbót.
Af bókum úr síðarnefnda flokknum ber hæst Dœgradvöl Gröndals,
Ofvita og íslenskan aðal Þórbergs og minningabækur Halldórs Laxness
sem hann kenndi raunar við nýja bókmenntagrein, „essayrómana“ - af
seinni höfundum má nefna Hannes Sigfússon sem skrifaði Flökkulíf og
Framhaldslíf förumanns en þær bækur tengjast einmitt skemmtilega bók
Jóns Kalmans sökum skyldleika þessara skálda - Hannes var afabróðir
Jóns. Sigurður A Magnússon hefur nýlokið sínu mikla verki um ævi sína
og þá tíma sem hann lifði og mótaði og verður ffóðlegt að sjá einhvern
fara í saumana á þessari einstæðu heimild um sálarlíf karlmanns, kristins
manns og vinstri manns á seinni hluta 20. aldar - ekki síst hvaða áhrif
umskipti á frásagnaraðferð í miðju kafi hafa á verkið. Tindurinn í
sjálfsævisagnagerð skálda hér á landi er sennilega Fjallkirkja Gunnars
Gunnarssonar - saga um móðurmissi, þrautir og þrengingar, utanför,
TMM 2004 • 3
53