Tímarit Máls og menningar - 01.09.2004, Síða 79

Trúin A Rússland
Alltfrá dögum Péturs mikla
Rússland er stórt. Rússland er nágranni okkar en þó fjarlæg staðreynd:
það byrjar í Evrópu og endar lengst austur í Asíu. Þaðan berast tíðindi
sem ekki er auðvelt að skilja og skýra og því taka menn fyrr og síðar undir
þau orð Winstons Churchills, að Rússland sé leyndardómur vafinn inn í
ráðgátu. Þar er margt svipað og „hjá okkur“ en þó miklu fleira með allt
öðrum hætti. Rússar telja sjálfir að þeirra sálarfar sé allt öðru vísi en t.d.
Frakka eða Þjóðverja og þessu vilja menn gjarna trúa fyrir vestan líka.
Vesturevrópumönnum finnst eðlilegt, að Rússar taki sem mest upp eftir
þeim, enda Rússar eftirbátar þeirra í tækni og menntun og fleiri greinum.
Þeir eru líka að spyrja sig að því, hvort ekki sé hægt að læra eitthvað af
Rússum, einmitt af því að þeir eru „öðruvísi“ og einnig vegna þess að þeir
eiga svo margt ógert. Er það ekki einmitt kostur við stórþjóð í risavöxnu
ríki óteljandi möguleika að hún þarf ekki endilega að endurtaka okkar
þróun og okkar yfirsjónir? Rússar eru unglingar í sögunni á sinn hátt.
Þeir geta brotist áfram til betri framtíðar beina leið, og kannski náð
ýmsum áföngum fyrr en gömul og þreytt menning og spillt.
Eitthvað þessu líkt er á döfinni hjá menningarvitum Vestur-Evrópu
allt frá dögum Péturs mikla 1 byrjun átjándu aldar. Menn urðu ekki
aðeins hlessa, þegar þeir fréttu af þessum öfluga undramanni sem kom-
inn var á keisarastól í syfjuðu og einangruðu Rússlandi og ætlaði nú að
reka það með eigin handafli inn í siðmenninguna. Þeir urðu glaðir. Þeir
vildu, að minnsta kosti sumir hverjir, stilla saman sína krafta og Rússa.
Heimspekingurinn og stærðfræðingurinn Leibniz, sá sem færði vinsæl
rök að því að við værum stödd í bestum hugsanlegum heimi, skrifaði
Pétri bréf mörg þar sem hann bað keisarann um að leyfa sér að gera
Rússland að einskonar tilraunastofu með nýja og betri skipan samfélags-
ins. Og hann varð svo hrifinn af sigri Péturs á Karli tólfta við Poltava
Í708, að þótt Rússar ættu um þetta leyti enga veraldlega skóla taldi hann
víst að Pétur mundi „betur en aðrir kóngar hafa gert“ tryggja blómaskeið
vísinda í sínu landi - ef hann þægi góð ráð Leibnizar sjálfs 3.
Voltaire og Diderot
Hér er að verða til fróðlegt mynstur: við, evrópskir menntavitar, komum
með hugmyndirnar - rússneskur valdsmaður framkvæmir þær, einmitt af
því að hann hefur VALD til þess. Þetta tafl var teflt af miklu fjöri á dögum
Katrínar miklu (1761—98). En þá sýndist róttækum höfðingjum upplýsing-
arinnar i Frakklandi, þeim Diderot og Voltaire, að þeir hefðu fundið sér
TMM 2004 • 3
77