Tímarit Máls og menningar - 01.09.2004, Side 80

ÁRNI BERGMANN
öflugan bandamann í einvaldri keisarafrú Rússlands. Þeir áttu í miklum
bréfaskiptum við hana, hún lýsti sig vera námfúsan lærling sem hygðist
leggja hugmyndir þeirra til grundvallar miklum lagabótum í ríki sínu.
Menn deila um það, hvort Katrín hafi aðeins viljað nota sér vinskap
hinna frægu Frakka sér til framdráttar og álitsauka í Evrópu eða hvort
hún hafi í rauninni reynt að taka mark á því t.d. sem þau Diderot ræddu
saman um umburðarlyndi og réttvísi árin 1772-74 þegar rithöfundurinn
mikli dvaldi við hirð hennar. Má vera að hvorutveggja sé rétt. Katrín fitj-
aði reyndar upp á ýmsum umbótum, en allt varð í raun með mun
smærra og aumlegra sniði en hún hafði lofað. í samskiptum hennar við
Diderot og Voltaire sjáum við strax ýmislegt af því, sem síðar átti eftir að
endurtaka sig þegar stórmenni andans gistu Rússland Stalíns. Diderot er
tekið af mikilli kurteisi og virðingu en gestgjafmn lítur á hann sem hálf-
gert barn. Erfiðum spurningum gestsins er svarað út í hött: þegar Dide-
rot vill vita fleira um kjör ánauðugra bænda segir Katrín: „Ekki veit ég
um neitt land annað þar sem hinn vinnandi maður elskar land sitt og
heimkynni sín meir en í Rússlandi“.4 Upplýsingum er haldið leyndum
fyrir gestinum: meðan á heimsókn Diderots stóð er barist við uppreisn-
arher kósakkans Púgatsjovs en hann fær ekkert um það að vita. Engu að
síður trúir Diderot því, eins og margir aðrir síðar „að það sé auðveldara
að koma á umbótum í Rússlandi en Frakklandi, því Rússland væri ný og
óskrifuð blaðsíða, sem sagan hefði enn ekki skrifað neitt á“.5 Og Katrín
fær þann orðstír fyrir að segjast vilja gjöra alla hluti nýja að Diderot segir
hana búa yfir „sál Brútusar með töfrum Kleópötru“.6
Voltaire reyndist ekki síður nytsamur Katrínu með því að breiða út um
Evrópu mjög jákvætt mat á áformum hennar og styrjöldum og landvinn-
ingum einnig. Fúsleiki hans til þessa tengdist því ekki síst, að hann taldi
að þau tvö ættu sér sameiginlega óvini; kaþólsku kirkjuna, klerkaveldi,
barbarisma, trúarofstæki og Tyrkjaveldi. Voltaire fannst t.d. lofsvert að
Katrín stóð að því að skipta upp Póllandi - allt vegna þess að honum
fannst kaþólska kirkjan eiga þar í landi eitt sitt öflugasta vígi.7 Hið forn-
kveðna rætist: óvinur míns óvinar er minn vinur! Nær tveim öldum síðar
urðu margir ágætir franskir menntamenn vinir Stalíns vegna þess að þá
vantaði sárlega öflugan bandamenn gegn Þýskalandi Hitlers.
Óskaland konungssinna
Keisaranna Rússland á 19. öld freistaði ekki róttækra umbótasinna að
vestan til þess að trúa á þá heillandi þversögn, að ef til vill mundi ein-
valdur í vanþróuðu landi taka betur undir hugmyndir þeirra um gott
78
TMM 2004 • 3