Tímarit Máls og menningar - 01.09.2004, Side 116

Bókmenntir
Baldur Hafstað
Hversdagsstörf og heimsviðburðir
Viðar Hreinsson: Landneminn rnikli og Andvökuskáld. Ævisaga Stephans G.
Stephanssonar. Bjartur 2002 og 2003.
Fyrir um það bil sjö árum hóf Viðar Hreinsson mikla óvissuferð, bæði í efnalegu
og andlegu tilliti. Afraksturinn varð tveggja binda verk um ævi og skáldskap
Stephans G. Stephanssonar, Landneminn mikli (2002) og Andvökuskáld (2003).
Útgáfu seinna bindisins bar upp á 3. október 2003 en þá voru liðin 150 ár frá
fæðingu skáldsins. Þá stóð Viðar ásamt öðrum fyrir ráðstefnu um Stephan G. í
Háskóla íslands þar sem margir fyrirlesarar, íslenskir og erlendir, ræddu um
Klettaíjallaskáldið frá ýmsum hliðum.
Það er kraftur í þessum bókum Viðars, einhver stefna eða leiðarljós sem
stundum hefur viljað vanta í ævisögur án þess að ég nefni nokkur nýleg dæmi.
Einnig sýnir Viðar sjálfstæði gagnvart viðfangsefninu, bæði Stephani sjálfum og
heimildum um hann; maður hafði t.d. aldrei á tilfinningunni að maður væri að
lesa stórsnjallan formála Sigurðar Nordals að Andvökum, úrvali frá 1939, eða
æviminningar Stephans sjálfs sem margir þekkja úr Bréfum og ritgerðum. Viðar
kallar aðferð sína „samræðu við liðna tíð“; hann vill í anda Mikhails Bakhtin
gefa hinu gleymda nýtt líf (11:429).
Uppvaxtarár skáldsins í Skagafirði og Þingeyjarsýslu setur Viðar gjarnan í
menningarsögulegt samhengi auk þess sem hann styðst við efni tengt fjölskyld-
unni sem ekki hefur áður komið fram, t.d. dagbækur Jóns Jónssonar í Mjóadal,
tengdaföður Stephans. Viðar stillir einnig í hóf umræðu um ljóð skáldsins þó að
hann íjalli um ýmis lykilkvæði á nýstárlegan hátt. Þannig líður verkið áfram í
ævisögufarvegi þar sem menningarsögu eru jafnframt gerð skil og þetta tvennt
tengt við skáldskap Stephans og skoðanir. Þær upplýsingar, sem nú hafa verið
lagðar á borðið, munu auðvelda mjög þeim sem á eftir koma að takast á við
skáldið, kvæði þess og „skóga hugmynda“.
Annað atriði sem snýr að framsetningunni og gerir verkið aðgengilegt eru tíð
kaflaskil. Stuttir kaflar raðast á tímaás þar sem ævi skáldsins, „átakasambúð anda
og efnis“, blandast saman við sjálfa veraldar- og hugmyndasöguna. Kaflarnir
heppnast yfirleitt vel og mynda margir sterka heild. Viðar fer varlega í sviðsetn-
ingar sem hafa verið í uppáhaldi hjá sumum ævisagnariturum. En eins og hann
hefur bent á sjálfur (sjá Lesbók Morgunblaðsins 17. apríl 2004) gegna svipmyndir
úr „einkasögu“ Stephans og fólks hans mikilvægu hlutverki og varpa ljósi á
heildarsögu. Þegar Guðmundur Stefánsson, faðir söguhetju, auglýsir markið sitt
í Norðanfara árið 1870 (1:86) má t.d. líta á það sem nýja von fátæks manns, sem
kominn er yfir miðjan aldur, um að eignast sterkan fjárstofn. Þremur árum síðar
auglýsir mágur hans þetta mark sem sitt eigið enda er Guðmundur fluttur úr
landi í veikri von um betra líf, ef ekki sjálfum sér, þá a.m.k. börnum sínum til
114
TMM 2004 ■ 3