Tímarit Máls og menningar - 01.09.2004, Side 118

Bókmenntir
í lífi Stephans og hugmyndaheimi: æska/elli; heiman/heim; líf/dauði;
almennt/sértækt; vinátta/hatur; stríð/friður; hið persónulega/hið heimssögu-
lega. Um síðastnefnda atriðið vísa ég til kaflanna um fyrri heimsstyrjöldina og
afleiðingar hennar, m.a. spönsku veikina sem Stephan setti í beint samband við
stríðsreksturinn; sjá t.d. hvernig Viðar tengir kaflann „Stórmál tvö“ (11:301) við
hinn áhrifamikla kafla „Hrundar hallir" (11:297).
Frásögn Viðars af heimferð Stephans 1917 sýnir höfðingja, þjóðhetju, sem
fagnað er af einlægni. Við sjáum hópa manna hylla skáldið á ferð sinni um
landið eftir 43 ára fjarveru. Jafnframt kynnumst við einstökum aðdáendum eins
og Ólafi Sigurðssyni á Hellulandi í Skagafirði sem vildi fá nánari skýringar á til-
teknum atriðum: Um hvaða á er ort í kvæðinu Áiri? Um hvaða hól er Hóllinri'.
Um þetta höfðu staðið deilur í vinahópi Ólafs. Aðrir aðdáendur ortu kvæði og
fögnuðu skáldinu (sumir höfðu reyndar ekki kjark til að flytja kvæðin þegar á
hólminn var komið). Þessi sanna hrifning á Stephani og hans miklu áhrif birt-
ast einna best í frásögn Viðars af heimsókn Stephans til Indriða Þórkelssonar á
Ytra-Fjalli í Aðaldal. Það var ekki nóg með að Indriði orti kvæði til Stephans
undir sama bragarhætti og Vögguvísur hans; hann hafði einnig samið lag við
Vögguvísur sem kona hans raulaði á kvöldin við son þeirra hjóna sem fékk að
heilsa upp á Stephan og gerðist ævilangur lærisveinn hans. Þessar þingeysku og
skagfirsku svipmyndir af hrifningu á stórskáldi segja merkilega sögu um andlegt
líf í íslenskum sveitum á þessum tíma.
Viðar teflir einnig fram „móttökunum" sem Stephan fékk stundum meðal
landa í Vesturheimi, einkum þeim sem snúa að árásum tiltekinna blaða og rit-
stjóra vestra vegna Vígslóða sem kom út í kjölfar fyrri heimsstyrjaldarinnar.
„Minnisvarðamálið“ svonefnda var angi af þeirri deilu og snerist um það hvort
reisa ætti minnismerki um fallna íslenska hermenn. Viðar byrjar seinna bindið
á tilvísun í þessar hatrömmu deilur og magnar þannig bókina spennu: Við
bíðum eftir storminum vestra eftir góðviðrið á íslandi sumarið 1917.
Viðar dæmir ekki í þessu verki en bendir stundum á sitthvað í fari Stephans
sem orkað gæti tvímælis. Þar á ég einkum við þá þörf skáldsins að bregðast
harkalega við andstæðum skoðunum (sbr. orð Ágústs H. Bjarnasonar prófessors
þar um, 11:357). Þetta bitnaði jafnvel á aðdáendum, sbr. vísuna um „sendling-
inn“, harðort skeyti um Guðmund Friðjónsson á Sandi sem fyrstur manna hafði
hrósað Stephani á prenti (11:209). Jafnframt bendir Viðar þó á sáttfýsi Stephans.
Klettafjallaskáldið lagði áherslu á að fá að hitta Guðmund á Sandi í íslandsferð-
inni. Vel fór líka á með honum og Guðmundi skólaskáldi þegar þeir hittust 1917
þó Guðmundur hefði hnýtt mjög í Stephan opinberlega (11:32). Það liggur ein-
hvern veginn í loftinu í verki Viðars að Stephan hefði viljað hitta og ræða í vin-
semd við skáldbróðurinn Hannes Hafstein í Reykjavík þó að mikil pólitísk gjá
hafi verið staðfest milli þeirra. Reyndar má skjóta því hér inn að svo gæti virst
sem Stephan G. og Hannes Hafstein gangi nú aftur sem andstæðir „pólar“ í
þjóðfélagi okkar. „Sumir“ hampa Hannesi Hafstein en minnast kannski síður á
Stephan G. og þá lögeggjan hans að menn hugsi sjálfstætt og láti ekki blindast af
skoðunum ráðandi afla.
116
TMM 2004 • 3