Tímarit Máls og menningar - 01.09.2004, Síða 119

Bókmenntir
Annað sem sterklega kemur fram í verki Viðars er þessi órjúfanlega vinátta
sem hópur manna bast við Stephan, og það voru reyndar ekki síst menn sem
kynntust honum vestanhafs. Hann var lærimeistari og verndari yngri skálda eins
og Jóhanns Magnúss Bjarnasonar og Guttorms J. Guttormssonar. Vinirnir vestra
mynduðu beinlínis um hann skjaldborg, og Viðar telur t.d. fullvíst að Rögn-
valdur Pétursson, andlegur leiðtogi Winnipeg-íslendinga, hafi komið í veg fyrir
að Stephan yrði lögsóttur fyrir ummæli sem tengdust þátttöku Norður-Ameríku
í fyrri heimsstyrjöldinni (11:291). Það er aðdáunarvert að kynnast baráttu vina
Stephans fyrir að koma kvæðurn hans á prent. Einn þeirra, Skafti B. Brynjólfs-
son, hélt til íslands ásamt konu sinni árið 1909 til að stjórna útgáfunni á fyrstu
þremur bindunum af Andvökum. Ekkert var til sparað og þarna var um eina
glæsilegustu Ijóðaútgáfu að ræða sem þekkst hafði á Islandi. Og útgáfan í
Winnipeg á 4. og 5. bindinu árið 1923 er sennilega ekki minna afrek. Viðar lýsir
vel því ástandi sem þá er komið upp í Vesturheimi. íslenskan er á undanhaldi og
Andvökur seljast illa þar, enda bættu ekki úr skák þær heiítúðugu deilur sem
staðið höfðu um Vígslóða og minnisvarðann.
Viðar bendir á það með mörgum dæmum hve Stephan hefur að mörgu leyti
verið á undan sínum tíma. Það er ekki nóg með að hann fordæmi „stríð og Sturl-
ungaaldir" þarna vestan úr strjálbýlinu. Hann hugsar um kvenréttindi og
umhverfismál og ræðir m.a. um eyðingu skóga (1:253), óviturlega virkjun fall-
vatna, uppblástur o.s.frv. Þá sýnir Viðar fram á hve söguskilningur Stephans var
glöggur, sbr. spá hans um 20. öldina og mikilvægi smáþjóða (11:38); sbr. einnig
athugasemdir hans um Guðmund biskup Arason þegar hann (Stephan) reið um
Skagaíjörð árið 1917 ásamt ungum fýlgdarmanni sínum, Brynleifi Tobíassyni.
Brynleifur sagði Guðmund Arason hafa verið einhvern óþarfasta mann Islands-
sögunnar. Stephan undraðist þessa söguskoðun á manninum sem bókstaflega
hafði fetað í fótspor Krists (11:246). Skoðun Brynleifs má segja að endurómi í
hinni merku íslandssögu prófessors Jóns Jóhannessonar en mér skilst að fræði-
menn nútímans hafi mildast mjög í afstöðu sinni til Guðmundar góða.
Að lokum skal tekið fram að Viðar Hreinsson er ljóðrýnandi. Hann virðist
hafa mjög næman skilning á skáldskap Stephans og degur gjarnan saman og
varpar ljósi á flóknar hugmyndir sem í Ijóðunum birtast. Útlistun hans á kvæð-
unum Á rústum hruninna halla (11:337-339) og Martíus (11:340-345) er sann-
færandi. I fyrrnefnda kvæðinu bendir hann á líkindi aðalpersónu við Krist (saga
sonar ekkjunnar er „píslar- og upprisusaga manns sem neitaði að fara í stríð“);
síðarnefnda kvæðið eða bálkinn, sem tengist „þrem af meginviðburðum kristn-
innar“, segir Viðar vera „hvítasunnusálm hinnar jarðnesku trúar Stephans“. Þá
gerir Viðar Kolbeinslagi góð skil. Hann bendir á að Kolbeinn sé fulltrúi þjóð-
legrar hefðar og endurnýjunarafls menningarinnar (með því að finna upp nýjan
bragarhátt). Hliðstæðan sem Viðar sér milli túnblettsins, þar sem Kolbeinn
hvílir, og Gunnarshólma er frábær. „Þannig andæfir kvæðið Jónasi með því að
rétta hlut rímnaskáldanna sem hann hafði hellt sér yfir í ritdóminum um Tristr-
ansrímur.“ Hér má bæta við því sem Haraldur Bessason segir í grein frá 1998 um
Kolbeinslag og þá list Stephans „að hefja þjóðsögu í veldi goðsagnar“. Haraldur
TMM 2004 • 3
117