Náttúrufræðingurinn - 2020, Qupperneq 49

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
269
Ritrýnd grein / Peer reviewed
Vatnajökull og grennd í tímans rás
Grein 2: Samskiptin yfir jökul í árdaga
Hjörleifur Guttormsson
Hér birtist önnur grein af þremur undir fyrirsögninni Vatnajökull og grennd
í tímans rás. Í þeirri fyrstu1 var farið yfir það sem einkennir aðstæður hér-
lendis þar sem stór hluti landsins er óbyggilegur og ferðir um hálendið voru
til skamms tíma takmarkaðar við fáeina fjallvegi. Vísað var til þess að fátt
finnst í rituðum heimildum fyrir 1600 um Vatnajökul, stærð hans og svipmót
og ferðir manna yfir jökulinn til fiskveiða við ströndina sunnan hans. Sagt var
frá nýlegum rannsóknum á stærð Vatnajökuls og þróun skriðjökla sem frá
honum skríða. Getið var helstu útróðrarstaða í Skaftafellssýslum og heimilda
um Hálsahöfn í landi Borgarhafnar í Suðursveit, sem var lengi þeirra stærst.
Raktar voru heimildir um minnkandi gróðurfar norðan jökulsins og lýst að-
stæðum þar í helstu gróðurvinjum ásamt fornleifum sem votta um mannvist
forðum tíð.
Í þessari grein eru raktar helstu heimildir um ferðir frá Fljótsdalshéraði og
úr Norðurlandi yfir jökulinn og í grennd hans til sjóróðra. Vísað er á líklegar
ferðaleiðir á jökli og um byggðir beggja vegna og raktar ritaðar heimildir nátt-
úrufræðinga og áhugamanna frá 19. og 20. öld um hálendisferðir. Bent er á
líklegar minjar um verbúðir í landi Hestgerðis og getið sagna um samskipti
vermanna við heimafólk í Suðursveit. Sérstaklega er vakin athygli á tengslum
Skriðuklausturs við Borgarhöfn og Hálsahöfn á 16. öld, og Skaftafells og
Möðrudals yfir jökul fyrr á öldum.
HVAÐ VITUM VIÐ UM FERÐIR YFIR
VATNAJÖKUL FORÐUM TÍÐ?
Eftir yfirlit í fyrri grein um Vatna-
jökul og gróðurfar í grennd hans,
einkum að norðanverðu, er komið að
megintilefni þessarar greinasyrpu, sem
er að rýna í vísbendingar og heimildir
um ferðir manna fyrr á tíð yfir sjálfan
jökulinn (1. mynd). Það er til marks um
tilfinnanlegar eyður í Íslandssögunni
að lítið sem ekkert skuli finnast skrá-
sett um slíkar ferðir frá stuttu innskoti
í Droplaugarsona sögu og þar til um og
eftir 1700 að Árni Magnússon nefnir
þær í minnispunktum sínum, og ýmsir
fleiri í kjölfarið. Þá var hins vegar svo
komið að Íslendingar áttu lítil sem
engin erindi við stækkandi jökla lands-
ins, og ferðir um hálendi og óbyggðir
landshluta á milli voru í lágmarki, meðal
annars vegna ótta við útilegumenn og
Náttúrufræðingurinn 90 (4–5) bls. 268–281, 2020