Saga - 2016, Side 150

Nýmæli hjá doktorsefni er sú túlkun að vistarskyldan hafi fyrst raun-
verulega hafist árið 1783, með banni við lausamennsku það ár. Hún er athygl-
isverð og beinir sjónum að því hvað fólst beinlínis í þessu ráðningarformi
og fyrir hvern það var skylda. Þessa hertu skyldu tengir doktorsefni við
vaxandi húsbóndavald og aukna áherslu á siðræna ögun eftir siðaskipti. Það
varpar líka ljósi á spurninguna um hver hafi borið ábyrgð á hegðun full-
orðins fólks eins og þessa hóps, sem var meira en fjórðungur landsmanna.
Var það presturinn, hreppstjórinn, húsbóndinn eða vinnuhjúin sjálf?
Í fyrri rannsóknum hafa rætur vistarfyrirkomulagsins verið raktar marg-
ar aldir aftur í tímann og beinst að hinni almennu skipan við að reka bú
fremur en að fólkinu sjálfu og réttindum þess. Þessu tengd er staðhæfing
doktorsefnis um stéttleysi vistarskyldunnar og að vinnuhjú hafi komið úr
flestum stéttum samfélagsins (bls. 81–82). Frekari greining á því fyrir hvern
— eða fyrir hvaða hópa — vistarskyldan var raunveruleg skylda hefði verið
gagnleg og dýpkað röksemdafærsluna.
Þegar rýnt er í hverjir beinlínis áttu að vera í ársvistum má færa rök fyrir
því að hún hafi ekki verið fyrir alveg alla, og því er kannski nokkuð vel í
lagt að segja að hún hafi verið stéttlaus og allt að því algild fram eftir 19.
öldinni. Doktorsefni vísar m.a. til áhugaverðra tilrauna til að setja nýja
vinnulöggjöf á árunum 1833–34, sem þó tókst ekki fyrr en 30 árum síðar
(bls. 241). Þegar löggjöfin er skoðuð nánar sést að þar fjalla fyrstu greinarnar
um allar undanþágurnar á því um hverja lögin ættu að gilda. Og þótt þau
hafi ekki tekið gildi má af þeim ráða að allmargir hópar hafi í hugum fólks
þegar um 1830 verið undanþegnir vistarskyldunni.
Í fyrsta lagi er aðeins gert ráð fyrir að vistarskyldan gildi formlega um
fólk í bændastétt („bondestanden“), einnig aðeins um þá sem ekki voru af
öðrum ástæðum undanþegnir vistarskyldunni fyrir tilstilli yfirvalda. Gert
var ráð fyrir undanþágum m.a. fyrir húsmenn, líka fyrir þá sem áttu að
minnsta kosti eina kú, eða fólk sem átti fleiri en tvö börn, eða þá sem voru
hjáleigumenn á ákveðnum stöðum á landinu. Þá var einnig gert ráð fyrir
undanþágum fyrir börn handverksmanna, börn embættismanna og börn
kaupstaðarborgara, þá sem voru eldri en 60 ára og þá sem höfðu leyfi
fátækranefnda til að vera utan vista og svo framvegis.5
Vísbendingar eru um að svipaðir hópar hafi hugsanlega einnig verið
undanþegnir vistarskyldunni fyrir tíma lausamennskubannsins 1783, hópar
sem virtust geta séð fyrir sér með öðrum hætti en beinum búskap, eða með
því að heyra beint undir vinnuhjúa- eða lausamennskulög. Þegar árið 1703
er húsfólk t.d. allfjölmennur hópur á sumum stöðum á landinu og voru þeir
mörgum sinnum fleiri en lausamennirnir. Í umræðum á Alþingi um setn -
ingu lausamennsku- og húsmennskulaganna árið 1863 er líka vikið að því
andmæli148
5 Lbs. (Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn, handritadeild). Lbs. 200. fol.
Udkast til en Anordning om Huusmænd, Løsemænd og Tienestetyende i Island.
Saga vor 2016.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 17.5.2019 10:09 Page 148