Saga - 2016, Page 171

strika framandleikann þegar í búi fyrrnefndra rektorshjóna fannst bæði
„kamera obscura“ og „eitt microscop“. Upphafsstafi og greinarmerki setur
hann á eigin ábyrgð og léttir það stórum lesturinn. Stundum er samhengið
þó tvírætt og torvelt að setja greinarmerki nema velja milli merkinga.
Lesandi getur t.d. skoðað baðstofupartinn sem lýst er í nr. 71 á bls. 360 og
prófað að breyta lýsingunni í ýmsar áttir með kommusetningu.
Þennan baðstofupart nefni ég þó ekki fyrst og fremst sem torskilinn
texta og útgáfuvanda heldur sem dæmi um það hvað fróðlegt er að lesa sig
gegnum þessar heimildir. ekki aðeins til að fá innsýn í líf og kjör einstakra
persóna heldur líka almennari atriði. eitt af mörgu sem kom mér á óvart,
þegar ég fór að lesa eignaskrár dánarbúanna, var að sjá að leiguliðar sjálfir
áttu meira og minna af húsakosti jarðanna, ekki aðeins útihús heldur
eitthvað af bæjarhúsunum sjálfum eða a.m.k. innréttingu þeirra.
Tíu dánarbú á Ingjaldssandi við Önundarfjörð (bls. 339–368), frá öllum sex
bæjum sveitarinnar, tengjast sjóslysum í sama manndrápsveðrinu, vorið 1812.
Sex hinna látnu voru bændur á leigujörðum eða jarðarpörtum. einn hafði átt
fjárhús, hesthús, skemmu, hjall og naust, hinir líka meira eða minna af útihús-
um. Af bæjarhúsunum sjálfum höfðu tveir átt stubb af baðstofunni, eitt „staf-
gólf“, með allri innréttingu, annar þeirra auk þess eldhús, búr og „dyraloft“
(yfir bæjardyrum, geymslupall eða svefnloft?), hinn að því er virðist svefnloft
í baðstofunni umfram sitt eigið stafgólf. Sá þriðji átti dyraloft, loftstiga og
„pall“ (svefnloft) í baðstofu með rúmstæði, fjórði „baðstofu fjalir með rúmi“
(þ.e. timburþil innan á torfveggnum og rúm undir), fimmti „tíu fjalir í baðstofu
með rúmstokkum“. Þannig voru húsakynnin í býsna óreglulegri sameign
jarðeiganda og ábúanda. Þetta var kannski ekki eins algengt í öðrum sveitum
og á öðrum tímum (þó að margnefndur rektor ætti sjálfur eitt þil í Hóla -
vallarskóla) en býsna forvitnilegt. Sama má segja um fjölmargt sem þolin -
móður lesandi rekur smám saman augun í. Til dæmis hvernig af og til er vikið
frá erfðalögum til að láta dætur erfa til jafns við syni, eða að eftirlifandi maki
afsali sér arfi (umfram sinn helming af sameigninni) til að auka hlut barnanna.
eða hvað fram kemur um kaupstaðarskuldir sem hvíla á mörgum dánarbúum
og eru stundum að einhverju leyti gefnar eftir, a.m.k. eftir sviplegt fráfall. Þá
er gaman að sjá, þegar heilu bændaheimilin eru skrifuð upp, hvaða vitnisburð
þar má greina um sjósókn — jafnvel sem aðalatvinnu — smíðar eða annað
bjargræði. Og svo alls konar óvænt fróðleikskorn, eins og að fólk sofi undir
skinnsængum sem metnar eru til verðs eftir vigt.
Þetta, og margt hliðstætt, er ekki aðeins fróðlegt að lesa heldur beinlínis
rannsóknarefni og í því efni reynast skjöl dánarbúanna merkilega auðugar
heimildir. Þar við bætast rannsóknarefni eins og verðlagssaga. Bókin er full
af nákvæmu verðmati á alls konar hlutum, sem maður áttar sig ekki svo
mjög á við einfaldan lestur en væri stórmerkilegt í skipulegri úrvinnslu;
sama um bústofn, bókaeign og fjölmargt annað.
Þessi bók er samt ekki skipulögð sem heimildaútgáfa fyrir síðari rann-
ritdómar 169
Saga vor 2016.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 17.5.2019 10:09 Page 169