Víkurfréttir - 16.12.2021, Side 73

Halldór Svavarsson hefur verið með söguna um Strand Jamestown á
bak við eyrað í aldarfjórðung en hefur helgað sig verkefninu síðustu
fjögur ár, lesið allt sem skrifað hefur verið um skipið og velt við
öllum steinum.
Hvað varð til þess að þú skrifaðir
þessa bók?
„Fyrir allmörgum árum síðan, senni-
lega 25 árum, fór ég með Lions-
klúbbnum mínum úr Hafnarfirði
hingað suður. Skólakennari var
upplýsa okkur í ferðinni og segja
okkur eitt og annað og minntist á
þetta skip en sagði nú lítið um það.
En þetta vakti áhuga minn. Síðan fór
ég að viða að mér efni og lesa mig
til. Það er víða minnst á þetta strand
en hvergi verið skrifaður samfelldur
texti um allt sem hægt er að segja,
heldur eins og menn upplifðu þetta
hér á landi og töldu að væru geysileg
verðmæti í silfri í skipinu. Síðan eru
mörg hús byggð úr þessu efni, níu
íbúðarhús í Höfnum, fyrir utan öll
önnur hús, útihús og allt saman. Ein-
hvers staðar sá ég að talað var um
að heilsufar hefði almennt batnað.
Það voru vegna þess að fólk fór
úr misgóðum torfhúsum yfir í ný
timburhús.
Það eru ennþá allmörg hús sem
standa uppi, til dæmis í Keflavík og
víðar, sem búið er að byggja við eða
hafa verið rifin og hluti af efninu
hefur verið notað í annað og ég veit
um eitt slíkt hús í Hafnarfirði líka.
Svo má segja að uppbyggingin
hafi verið alveg sérstök. Þetta var
mikið kuldatímabil. Fólk yfirgaf
heiðarbýlin inn til dala. Það var um
tvennt að ræða; annað hvort að fara
til Ameríku og freista gæfunnar þar
eða setjast að við sjávarsíðuna. Við
sjávarsíðuna vantaði alltaf fólk í
vinnu. Og útvegsbændur sem þar
voru, þeir voru þakklátir fyrir að fá
þetta fólk og þeir útveguðu þessu
því land undir lítið hús og þau voru
síðan nefnd tómthús. Þarna bjó fólk
sér heimili en þessi hús eru nú flest
eða öll farin. Tómthúsin voru svo
mörg að það varð mikil uppbygging á
Suðurnesjum einmitt vegna þessara
húsa. Fólkið margt ílentist þar og
sennilega hefur hvergi verið önnur
eins uppbygging á skömmum tíma
og alveg klárt mál að þetta var ekki
slegið út fyrr en á stríðsárunum með
komu hersins. Fram að því var þetta
mesta uppbygging sem átti sér stað á
Suðurnesjum þó þetta væru lítil hús,
þá dugðu þau enda þörfin mikil.“
Halldór Svavarsson, höfundur
bókarinnar um strand Jamestown
segist hafa verið óragur við að banka
uppá í húsum sem hann hafi heyrt
að væru byggð úr timbri úr þessu
stóra skipi. Þá segir hann að eftir að
bókin var prentuð hafi hann fengið
mikið af upplýsingum sem bæta við
söguna.
Keyptu sína síðuna hvor
Þegar skipið klofnaði á strandstað
hafi Duus kaupmaður í Keflavík
keypt aðra síðu skipsins og notað
viðinn m.a. til að byggja það hús sem
í dag er þekkt sem bíósalur Duus í
Grófinni. Hina síðuna keypti Ketill
stórbóndi í Kotvogi sem var talinn
einn ríkasti maður Íslands á þessum
tíma. Síðurnar voru engin smásmíði
en þær voru fimm metrum lengri
en knattspyrnuvöllur, yfir hundrað
metrar.
„Það voru þvílík verðmæti í
kringum þetta allt saman. Bara það
að skipið var klætt með eir. Ketill í
Kotvogi eignaðist mörg tonn af eir
sem hann seldi til Englands og fékk
fyrir fullt af peningum, enginn veit
hvað mikið. Allt skipið var neglt
saman með koparnöglum. Það
mátti ekki nota járn, það ryðgar og
gat skemmt timbrið. Svo þegar eir
og járn liggur saman þá eyðir eirinn
járninu. Menn vildu forðast trjá-
maðkinn.Það var ekkert ráðið við ef
hann komst að og ekki var hægt að
taka svona stór skip í slipp á sínum
tíma,“ segir Halldór um skipið og þau
verðmæti sem fengust úr flaki þess.
Strand Jamestown við Hafnir
var stór atburður á sínum tíma. Á
þessum tíma var mikill ís, það var
hægt að ganga á ís frá Reykjavík og
út í Viðey og eins var hægt að ganga
á ís á Breiðafirði, m.a. út í Flatey.
Ísinn kom að Suðurnesjum að vest-
anverðu. Það var hátt fiskverð hjá
kaupmönnum en aflinn var lítill.
Margir vildu komast í pottinn
„Þannig að þetta var mikill fengur
að fá þetta timbur og þá var slegist
um að fá það. Þetta var notað í allt.
Venjulega áttu þeir sem áttu jarðir
og strendurnar, rekann sem þangað
kom. Strand Jamestown flokkast
ekki undir reka. Þetta hlaut að
flokkast undir strand og þar með
heyrði það undir yfirvaldið. Það
var heilmikil barátta. Margir vildu
komast í pottinn og fá eitthvað úr
þessu. En almennt græddu menn vel
á þessu og varð til að bjarga mörgum
manninum og heimilum.
Það voru tveir menn sem gerðu
tilboð í að bjarga timbrinu úr skipinu
en eftir að þeir höfðu klárað efstu
lestina, voru þeir búnir að fá nóg. Þá
voru tvær lestar eftir og þeir sögðu
sig frá verkinu og bændur tóku sér
saman og fengu Duus kaupmann
til þess að vera í forsvari til þess
einmitt að reyna að bjarga því sem
bjargað yrði og þeir björguðu miklu
fyrir sjálfa sig. Menn fóru fjórir til
fimm hóp og björguðu timbri, komu
því í land og þannig eignuðust
margir mikið timbur sem þeir gátu
selt austur um allar sveitir, hingað og
þangað og hverjum sem var.“
Búinn að lesa allt sem hefur
verið skrifað um Jamestown
Halldór segir heimildavinnuna hafa
verið sérstaka. Málið vakti áhuga
hans fyrir 25 árum en síðustu fjögur
ár hefur hann helgað sig þessu
verkefni eingöngu. „Ég er búinn að
lesa að ég held allt sem hefur verið
skrifað um þetta strand í tímaritum,
blöðum og fréttum. Svo byrjar ballið,
það er að bera saman fregnirnar.
Þeim ber alls ekki saman. Frásagnir
byggðust mikið á kjaftasögum og
því krassaðri sem þær voru því
skemmtilegri voru þær sem þýðir að
þegar ég fer að rekja þetta nota ég
hyggjuvit, ef ég hef eitthvað af því,
til þess að koma þessu saman í ein-
hvern veginn svona það sem ég trúi
því sjálfur að sé raunveruleiki.
Ég var svo heppinn að ég fékk
Jónas Sigurgeirsson útgefanda hjá
Almenna bókafélaginu. Hann er
ákaflega fær og góður útgefandi,
hefur gott lag á því að velja sér að-
stoðarfólk og samstarfsfólk sem
kann til verka. Þar er maður sem
kann að leita upplýsinga í útlöndum
í upplýsingabönkum þar sem eru
með heimildir af ýmsu tagi. Eitthvað
sem ég kann ekkert á. Hann leitaði
eftir þessu og þaðan koma upplýs-
ingarnar um það hvað gerðist úti í
Ameríku áður en skipið kom til Ís-
lands, þegar það fórst og ýmsar aðrar
upplýsingar. Ég hef samviskusam-
lega skrifað þetta niður og gert það
eins vel og ég hef haft vit og getu til.
Svo er ég svo heppinn að vera orðinn
svo gamall og eiga nægan tíma. Ég
hef nýtt mér hann óspart og konan
mín hefur liðið mér það að leggja
undir mig borðstofuborðið í fjögur
ár og aldrei kvartað og bara kát við
kallinn sinn eins og þar stendur,“
segir Halldór Svavarsson, höfundur
sögunnar um Strand Jamestown úti
fyrir Höfnum 1881.
Mikil uppbygging á
Suðurnesjum í kjölfar
strands Jamestown
Tómas Knútsson færði Halldóri Svavarssyni höfundi bókarinnar um
Strand Jamestown penna sem er smíðaður úr viðarbút úr skipinu.
Akkeri úr Jamestown er til sýnis framan við Kirkjuvogskirkju í Höfnum.
Sjólist, hús Unu í Garði, er byggt úr timbri úr Jamestown.
Efra Sandgerði er byggt úr Jamestown-timbri.
VÍKurFrÉttir á suÐurNesJum Í 40 ár // 73