Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2021, Blaðsíða 34

ljósi af þeirri ástæðu að í íslensku hafa að töluverðu leyti hliðstæðar setn-
ingafræðilegar breytingar orðið og urðu í nágrannamálunum en sjaldan ef
nokkurn tíma blasir hins vegar við hvernig tengja ætti slíkar breytingar
einföldun innan beygingakerfisins. Ekki verður því tekið undir slíkar
hug myndir í þessari grein en tregðulögmálið verður eftir sem áður nýtt
sem rammi til þess að ná utan um breytingar á orðaröð í íslensku.
Algengt dæmi um setningafræðilegar breytingar sem gjarnan hafa verið
tengdar beygingarfræðilegri einföldun er innbyrðis röð beins og óbeins
andlags með tveggja andlaga sögnum. Röð andlaganna innbyrðis er al -
mennt föst í málum eins og ensku, hollensku og skandinavísku megin -
landsmálunum, þar sem óbeint andlag verður að fara á undan beinu and-
lagi (óa-ba). Í þessari grein verður sjónum beint að tilbrigðum í röð liða
af þessu tagi í íslensku, sem hefur aðeins verið fjallað um á sögulegan hátt
í framhjáhlaupi til þessa.
Í forníslensku er röð beins og óbeins andlags tiltölulega frjáls eins og
(1) og (2) eru til marks um:
(1) Hefðbundin orðaröð í forníslensku: óbeint andlag – beint andlag
a. Steinn gaf [meyioNi]óa [fingrgull]ba (SteinÓH 377)
b. En er þeir hittuz. bar Þorol(fr) [Eir(iki) konungi]óa
[q(ueðiu) S(kalla) G(rims)]ba (Eg 59)
c. Þorgils vaknar ok sagði [Þorsteini vin sínum]óa [drauminn]ba
(Fló 23)
(2) Umröðun í forníslensku: beint andlag – óbeint andlag
a. Steinn gaf [giafar]ba [þeim Ragnhilldi oc Eysteini]óa (SteinÓH 378)
b. ok er hann bar [þetta mal]ba [Þorst(eini) Þorus(yni)]óa þa seger Þorst(einn)
Agli með huerium erendum þessír menn foru (Eg 134)
c. Síðan vaknar hann ok segir [drauminn]ba [konu sinni]óa (Fló 36)
Í íslensku nútímamáli er frelsi í orðaröð af þessu tagi enn mögulegt en þó
aðeins að mjög takmörkuðu leyti (sjá t.d. Kjartan G. Ottósson 1991, Collins
og Höskuld Þráinsson 1996, Höskuld Þráinsson 2007:98–99, Bolla Magn -
ús son 2019). Þannig skiptir höfuðmáli hvert fallamynstrið er en einnig
atriði á borð við þyngd liðanna, ákveðni og jafnvel að beina andlagið tákni
helst lifandi veru. Ekki þarf því að undra að orðaröðin ba-óa hefur í ís -
lensku verið talin sjaldgæf í sjálfsprottnum nútímamálsgögnum (sjá Hall -
dór Ármann Sigurðsson 2002), enda er það oftast aðeins óbeina andlagið
sem er lifandi vera og miklu sjaldnar beina andlagið. Hér er stungið upp á
að tala í þessu samhengi um kvikt (e. animacy) liðanna til þess að vísa til
Heimir F. Viðarsson34